In het gemeentearchief van Katwijk vonden we twee boeken met verslagen (registers) van de nachtwacht uit de periode 1851-1857. De nachtwacht bestond uit ‘nachtwakers’: Katwijkers die ’s nachts de orde in het dorp moesten bewaken. In hun verslagen lezen we bijvoorbeeld over dronkenlappen en herrieschoppers, maar ook over de karren met vis die het dorp in en uit reden. Het ene register komt uit Katwijk aan den Rijn, het andere uit Katwijk aan Zee. Een bijzondere vondst, want dit soort verslagen komt in archieven weinig voor.
Register van de nachtwacht van Katwijk aan Zee. Gemeentearchief Katwijk, 1656-1931, inv.nr. 1831.
Op het eerste blad wordt uitgelegd waarom de registers zijn aangelegd. De nachtwacht moest hierin alle buitengewone voorvallen noteren. Hij diende verder verslag te doen van personen en rijtuigen, die de dorpen binnen kwamen of doortrokken. Zodat de burgemeester de volgende dag kon lezen wat er allemaal was gebeurd. Het was niet gebruikelijk dat nachtwachten dit soort verslagen maakten.
Eerste pagina van het register van de nachtwacht van Katwijk aan Zee. Gemeentearchief Katwijk, 1656-1931, inv.nr. 1831.
Over dronkenschap, straatrumoer en een verkleedpartij
De registers geven een goed beeld van wat een nachtwacht allemaal meemaakte. Ik noem een paar voorbeelden:
Van 8 op 9 jan. [1851] des nachts ten 12 ure is Cornelis Messemaker aan het wachthuis geweest zich beklagende door een vreemd persoon te zijn aangehouden om eene pijptabak ter hoogte van het zuidelijk schuitengat, de wacht heeft echter na zich onverwijld naar deze plaats te hebben begeven niemand ontdekt of ontmoet.
Van 9 op 10 februarij [1851] is in arrest genomen den persoon Pieter Cornelis Kulk om reden hij zich verborgen heeft op het erft van Jacob van Rijk ½ uur daar na op het erft van Dirk v. Duin en daar na zich verzet tegen de nachtwacht en heeft zich bij het verbergen van den twede keer op een slingsche wijze weten te verkleden.
Van 19 op 20 november [1852] drie mannen wiens namen mij onbekend zijn in bewaring gesteld wegens dronkenschap en straatrumoer na bezette tijd, komende van Katwijk aan den Rijn alwaar zij met een schuit met mist waren, zijn smorgens weder ontslagen.
Nachtwacht met ratel en hond, eind 18de eeuw. Houtsnede. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV33506.
Taalgebruik
Verschillende nachtwakers schrijven hun verslagen in het lokale dialect. De volgende voorbeelden geven goed weer hoe mensen in die tijd praatten. Zo vervalt de ‘n’ aan het einde van een woord vaak. Veel woorden werden dus niet helemaal uitgesproken.
Van 9 op 10 jannuwaarij [1851] om 3 ure ontmoet een vreemdeling koomende van Noortwijkerhout woonagtig aan het huis den Dijl den naam opgegeeve Van der Mark van beroeb messelaar.
Van 16 op 17 feberwaarij [1851] om 11½ een rijtuig ingekoome en doorgereeje naar Noortwijk en om 1 ure een waage van zee uitgereeje.
Den 30 maard [1851] om 11½ ure een man op de wegevonde erg dronke en in ares gehouwe tot den 31 maard om 9 ure en met permissie ontslaage de naam Johannis Schreuder en de woonplaas Wassenaar.
Straat met huizen en de Oude Kerk in Katwijk aan Zee, ca. 1900. Glasnegatief. Fotograaf onbekend. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_GN005260.
Karren met vis
Er reden ’s nachts heel wat wagens met vis de beide dorpen in en uit. De nachtwacht noteerde zelfs de vissoorten. Het is logisch dat er veel vis getransporteerd werd. Katwijk kende een omvangrijke visindustrie.
Van 20 op 21 [december 1853] des nachts om twee uur het dorp doorgerede drie wagens met vis van zee na Amsterdam.
Van 19 op 20 [oktober 1854] het dorp ingekome vijf wages met haring van Schibeling waarvan her vier doorgerede zijn na zee en een hier bij Van der Jagt eene wage terug om half vier uur.
Van 13 op 14 [november 1854] des snachts om half vier uur het dorp uitgereden een wagen met bokking de voerman Jakob Haasnoot.
Van 1851 tot 1857
De twee registers beginnen allebei in 1851 en stoppen tegelijk in mei 1857. Waarom weten we niet. De notulen van de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders en de ingekomen stukken zeggen er niets over.
André van Noort
16 november 2023
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Archivist André van Noort kreeg onlangs de Teylinger Geschiedenisprijs uitgereikt, vanwege zijn inzet voor de historische vereniging Warmelda en zijn onderzoek naar de Warmondse geschiedenis.