Onze bouwhistorici vonden een glasroede van zink bij hun onderzoek in een 19de-eeuwse woning aan het Noordeindeplein. Glasroeden zijn houten of metalen staven waar glas is ingezet. Ze maken een onderverdeling van een venster mogelijk. Handig in een tijd waarin men nog geen glas in grote oppervlakten kon maken. Deze vondst is bijzonder omdat de roede niet van het gebruikelijke hout of ijzer is gemaakt, maar van zink. In gepolijste vorm lijkt dat op zilver. Een mooi voorbeeld van het experimenteren met nieuwe materialen in deze periode.
De woning maakt deel uit van een huizenblok uit 1872. Dat kwam te staan op de plek van een oud bolwerk, onderdeel van de 17de-eeuwse stadsverdediging.
Het huizenblok uit 1872 aan het Noordeindeplein in 2023. Het huis links is later gebouwd. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Het venster met de (geverfde) glasroede van zink. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Experimenteren met zink
De gevonden zinken glasroede zit in een openslaande houten raam aan de achterkant van het huis. Het verdeelt het raam in tweeën, zodat er kleinere glasplaten nodig waren. We denken dat ze ook op de tweede verdieping aan de voorzijde hebben gezeten. In deze periode experimenteerde de bouwwereld met het materiaal zink. In een uitgave uit 1858 van het tijdschrift Bouwkundige Bijdragen vonden we een overzicht van allerlei, voor die tijd nieuwe, zinken producten, waaronder glasroeden:
Tegenwoordig maakt men lijsten, staven, glasroeden enz. hol en vol van zink, van zeer verschillende profielen, vormen en zwaarte afmetingen, bij eene lengte van 3 a 4 ellen. Deze lijsten of staven zijn veel minder kostbaar dan de koperen en behoeven niet geverfd te worden als de ijzeren. De ramen en alle ornamenten van zink kunnen gepolijst worden, als zilver en geven daardoor aan magazijnen, toonbanken enz. een fraai aanzien.
Overzicht van zinken producten in het tijdschrift Bouwkundige Bijdragen uit 1858.
Het profiel van de glasroede
Een van de afbeeldingen bij dit artikel laat precies het profiel zien van de gevonden glasroede. Het gaat om een afwisselend holbol profiel met aan het uiteinde een zogenaamde kraal. Een glasroede met hetzelfde profiel, én ook van zink, zit in de kosterswoning van de Lutherse Kerk, Hooglandse Kerkgracht 28. De bekende Leidse architect Jan Willem Schaap ontwierp dit pand rond 1861. Misschien tekende hij ook het huizenblok aan het Noordeindeplein. Maar daar vonden we verder geen informatie over. Wel weten we dat Schaap destijds het oude bolwerk, waar het huizenblok aan het Noordeindeplein kwam te staan, geschikt maakte voor bebouwing.
De glasroede van (geverfd) zink in het houten raam. Op deze foto is het profiel goed te zien. Het komt overeen met een getekend profiel in het overzicht van zinken producten in het tijdschrift Bouwkundige Bijdragen uit 1858 (zie foto hieronder). Het profiel van de glasroede is overgenomen in het raamwerk. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Getekend profiel van een zinken glasroede zoals opgenomen in het tijdschrift Bouwkundige Bijdragen uit 1858. Het is precies het profiel van de gevonden zinken glasroede.
Ouderwets en modern in één huis
Het huizenblok aan het Noordeindeplein is gebouwd in een typisch negentiende-eeuwse classicistische architectuurstijl. Na oplevering leek het ensemble op een landhuis, ook vanwege de gemeenschappelijke voor- en achtertuin. De buitenzijde toont ingetogen. Het interieur kreeg een rijke afwerking, onder andere met uitbundig gedecoreerde ‘ouderwetse’ stucplafonds. Ook werd er geëxperimenteerd met nieuwe bouwwijzen en -materialen die halverwege de negentiende eeuw een vlucht namen. Zo is er heel ingenieus een schouw onder het raam geplaatst. Het rookkanaal loopt daardoor eerst naar de zijkant in plaats van direct omhoog. Zink vinden we ook óp het pand: een deel van de kap werd er mee bekleed.
Het huizenblok aan het Noordeindeplein, waarschijnlijk vlak na de bouw in 1872. Glasnegatief. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_GN005652.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Pieter-Jan De Vos met dank aan architect Hans Götz
1 december 2023
Bron
Het zink. Handleiding voor allen die belang stellen in de kennis van dit metaal en het veelvuldig gebruik dat er tot verschillende einden van gemaakt wordt. Medegedeeld door den heer W.F.G.L. van Hooff, 1e Luitenant-Ingenieur. In: Bouwkundige bijdragen, uitgegeven door de maatschappij tot bevordering der bouwkunst. Goedefroy, A.N, De Greef, B., Calisch, N.S. (eds.), dl. 10. 1858. Amsterdam.