Moge 1917 den oorlog doen wijken. Deze en andere vredesoproepen staan op een bijzonder geïllustreerd setje kerst- en nieuwjaarskaarten. Deze vonden we in het archief van de Nederlandsche Anti-Oorlograad, afdeling Leiden. Na ruim honderd jaar zijn de wensen nog steeds toepasselijk. De kaarten tonen wel voor ons ongebruikelijke plaatjes: van een bloederige klauw belaagd door bijen tot een man die een rood monster aanvalt. Ze symboliseren de hoop op het einde van de Eerste Wereldoorlog in het nieuwe jaar 1917.
Het setje van zes kaarten zit in een map met krantenknipsels, affiches met aankondigingen van lezingen en verschillende brieven.
Het setje met zes kerst- en nieuwjaarskaarten uit 2016 van de Anti-Oorlograad. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Monsters als nieuwjaarswens
Op één kaart zien we een rode draak met bloedende klauwen boven een menigte van ineengedoken mensen. In de hemel een gezicht en twee geheven handen met de tekst ‘Ontwaakt’. De opkomende zon heeft in rode letters 1917 in zich staan. Het is niet het gebruikelijke beeld van een nieuwjaarskaart, maar wel een met een heel duidelijke boodschap: het nieuwe jaar verdrijft de draak van de oorlog. De standaardwens op de achterzijde van de kaart contrasteert sterk met de voorzijde: Gelukkig Nieuwjaar!
Nieuwjaarskaart uit 2016 van de Anti-Oorlograad. Ontwerp: G.J. Berndsen. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Achterkant van de hierboven getoonde nieuwjaarskaart
Op een andere kaart zien we een bijna naakte man met een opgeheven mes, die een groot rood monster bij de hoorn grijpt. Het opschrift op zijn lendendoek identificeert hem als 1917. De tekst eronder: Het monster gegrepen nu! Op een andere vermorzelt een bloederige klauw een engel, maar hij wordt aangevallen door bijen. De kaarten zitten vol krachtige symboliek. Ze zijn ook rauw en een beetje angstaanjagend. De gruwelijkste is waarschijnlijk de kerstkaart met handen die oprijzen uit een zee van bloed met de kreet Erbarmen. Op de keerzijde: Gelukkige Kerstmis.
Nieuwjaarskaart uit 1916 van de Anti-Oorlograad. Ontwerp: Albert Hahn. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Nieuwjaarskaart uit 2016 van de Anti-Oorlograad. Ontwerp: G.J. Berndsen. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
De Nederlandsche Anti-Oorlograad
De Nederlandsche Anti-Oorlograad werd in oktober 1914 opgericht. Deze organisatie wilde snel een einde maken aan de Eerste Wereldoorlog. Er waren verschillende afdelingen in het land, waaronder een in Leiden. Het ging om een pacifistische beweging, waar particulieren en verschillende verenigingen zich aansloten. Met onder de medestanders verschillende bekende en onbekende Leidenaren: Emilie Knappert, de professoren Oort, De Sitter en Kamerlingh-Onnes, twee schippers van het schip ‘De twee Gebroeders’, genaamd Goulooze, én kunstschilder Jan Elias Kikkert met zijn dochter Willemijntje. De aangesloten verenigingen waren onder andere de vrijmetselaarsloge ‘La Vertu’, de Vereeniging van Vrijzinnig Hervormden en het Vrijzinnig Zangkoor. Maar ook de Leidsche Vereeniging van Sigarenwinkeliers en de Vereeniging van bezoldigde Agenten van Politie. De Raad demonstreerde onder andere tegen oorlog en voor vrede. Daarnaast publiceerde ze traktaten en organiseerde ze lezingen en andere bijeenkomsten over de vredesbeweging.
Affiche van de Anti-Oorlograad. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
De ontwerpers van de kaarten
Enkele kaarten zijn gesigneerd met Berndsen 16. In het archief zit ook een brief aan de ‘medestanders’ van de Anti-Oorlograad, met bestelformuliertje. Hierin staat dat vijf van de kaarten zijn getekend door G.J. Berndsen, en één door Albert Hahn. De raad bood de kaarten te koop aan voor 25 cent per setje. Zo kon je de anti-oorlogsbeweging steunen. Ene J. Stikkelorum uit Warmond bestelde drie setjes.
Brief uit 2016 van de Anti-Oorlograad over de vredeskaarten-actie. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Detail uit de hierboven getoonde brief.
Albert Hahn was een antimilitaristisch politiek tekenaar. G.J. Berndsen is mogelijk dezelfde als illustrator Johan Theodorus Berndsen (1890-1932). Deze Johan maakte later ook een reclame voor Leidse donzen dekens. Zijn signatuur is vergelijkbaar, dus hij kan goed de ontwerper zijn van enkele wenskaarten. Ook kunstenaar Arie Martinus (Thies) Luijt werkte voor de Anti-Oorlograad. Hij ontwierp een prachtige propagandaposter. Voor de oplettende kijker zijn hier de slechteriken afgebeeld als orcs avant-la-lettre.
Reclame-affiche voor wollen dekens van Onega Leiden, ontworpen door Johan Theodorus Berndsen. Collectie Stadsarchief Amsterdam.
Affiche van de Anti-Oorlograad, ontworpen door Arie Martinus (Thies) Luijt (1879-1951). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Helaas bracht 1917 nog niet de op de kaarten gewenste vrede. De Eerste Wereldoorlog eindigde pas een jaar later, in 1918.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter, Instagram en Facebook houden ze je op de hoogte.
Susan Suer
12 januari 2024