Erfgoed Leiden en omstreken

Info

VVDW#42:De waterkelder van het Schachtenhofje

De vondst van deze week zijn de waterput en waterkelder van de pomp uit 1730 van het Schachtenhofje.

De pomp van het Schachtenhofje wordt op dit moment gerestaureerd door de Leidse woningstichting Ons Doel. Bij de voorbereidende werkzaamheden kwam onder de binnenplaats van het hofje een grote waterkelder tevoorschijn en onder de pomp zelf een ronde waterput.

Het Schachtenhof dateert uit 1671 en is gelegen aan de Middelstegracht. Het werd in 1664 gesticht door Theunis Jacobsz. van der Schacht.[1] Deze was opgegroeid in het weeshuis, maar had zich in de textielnijverheid opgewerkt als nastelingmaker (vervaardiger van band en veters). Na zijn dood werd het hofje gebouwd op de plek van vijf huizen aan de Middelstegracht. Het hofje bestond uit twaalf eenvoudige huisjes, bedoeld voor naaste familie en schoonfamilie en voor lieden die in het weeshuis waren opgegroeid.

Dubbele pomp

In 1730 werd op de binnenplaats van het hofje de huidige natuurstenen pomp geplaatst. Deze dubbele pomp heeft twee zwengels en twee koperen tuiten. De uitgehakte letters  R en P onderscheidden de twee watersoorten die werden opgepompt: regen- of pompwater. Een niet onbelangrijk onderscheid, want het relatief schone regenwater moet bedoeld zijn voor consumptie, terwijl het pompwater voor andere huishoudelijke doeleinden diende.

Het regenwater kwam vanuit een bakstenen waterkelder. Voor de opvang van het hemelwater zal het dakoppervlak van het hofje zijn gebruikt, waarna het via goten en leidingen in de kelder belandde. Het pompwater werd opgepompt uit een diepe ronde grondwaterput onder de pomp. De waterkelder is een gemetselde bak van meer dan 3 bij 6 meter met een tongewelf en is ongeveer 1,60 meter diep. De ronde gemetselde waterput van ongeveer een meter doorsnede is bijna 4 meter diep. De toevoer uit beide watervoorraden ging via loden leidingen. Vermoedelijk had elk Leids hofje een gezamenlijke watervoorziening.

Buizenverloop onder de verwijderde pomp
(foto Marcel van der Blom, Ons Doel)

Vervuiling bodem- en watervoorziening
De aanleg in het Schachtenhof van een dubbele pomp met een gescheiden regen- of pompwatervoorziening is een aanwijzing dat de bodem op deze plek een matige kwaliteit grondwater opleverde. Net als in andere Hollandse steden nam met de succesvolle verstedelijking ook de vervuiling van de watervoorziening toe. Allereerst werd het grachten- en rivierwater ondrinkbaar. In Leiden voltrok dit zich al aan het eind van de middeleeuwen. De opkomst van de Lakenindustrie na het Leids ontzet van 1574 betekende een verdere verslechtering. De situatie was zo ernstig dat de gevaren voor de gezondheid werden onderkend en het water zelfs ongeschikt werd geacht voor de bierbrouwerijen en distilleerderijen. Zie voor een onuitgevoerd plan tot waterverversing uit 1643 naar een eerdere Vondst van de week.[2]

Bodemvervuiling zorgde er vervolgens voor dat ook het grondwater verontreinigde. De nijverheid was hier eveneens verantwoordelijk voor, in combinatie met een hoge bewoningsdichtheid. Vooral in lager gelegen stadsdelen leverde dit troebel en stinkend grondwater op. Om als alternatief hemelwater te kunnen gebruiken werden waterkelders aangelegd, vermoedelijk vanaf de zeventiende eeuw. De daken van gebouwen zorgden voor de opvang van het water. Dit was overigens ook vervuild, zowel door organisch materiaal afkomstig van dakpannen en goten als door het gebruikte lood van goten, dakbedekking en leidingen.

Over de Leidse regenwaterkelders of -bakken is nog niet veel bekend. De vraag is waar ze voorkwamen, zowel de publieke als particuliere bakken en welk verband er was met de mate van vervuiling van de grondwaterpompen rond die locaties. Wat het Schachtenhofje betreft, verslechterde het grondwater op die plek pas in de achttiende eeuw? En vormde dit de aanleiding tot de bouw van de nieuwe pomp?

De pomp is, inclusief mechaniek, leidingensysteem, grondwaterput en regenwaterkelder, een fraai voorbeeld van de ontwikkeling en zorg op gebied van watervoorziening en –kwaliteit in Leiden.
Het is de bedoeling om de pomp weer werkbaar te maken.



Tekening van pomp, waterput, waterkelder en buizenverloop (tekening architect Kees Lau)


Edwin Orsel, Erfgoed Leiden en Omstreken

Over Vondst van de week (#VVDW)

Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte. Bekijk ook andere archiefvondsten, bodemschatten én bouwgeheimen via 'Erfgoed in Kaart'.



[1] Kleibrink, H. en R. Spruit, Hofjes in Leiden, Leiden, 1979, p.140-143.

[2] VVDW#32: Tekening Lievens uit 1643 voor verversingskanaal, 28 oktober 2014.

kaart