.....
GT_1505.........................................................GT_1504

Gapers in de collectie van museum De Lakenhal.

Gapers zijn alleen in Nederland en iets over de Nederlandse grens te vinden.
Zij vormen al vanaf 1500 bij uitstek het embleem van de drogisterij. Dit gebruik gaat volgens Van Lennep en Ter Gouw, auteurs van 'De Uithangtekens', terug tot de tijd dat “de beroepen van apothekers, chemisten en drogisten nog vereenigd waren”.
Van Lennep ziet in de gaper een sprekend gevelbeeld. Gapen is toch “ ‘t geen de geneesheer den kranke verzoekt te doen, als hij diens tong bekijken wil; gapen is nodig om likkepotjes te slikken; gapen deden ook zij, die vroeger den apothekerswinkel binnentraden om er een teug witte of roode ypocras of een kruidenwijntje te genieten, of iets bitters voor de maag te nemen, of ‘cruyden die ganc maken’. Van gapers leefde de apotheker; is ‘t een wonder dat hij een gaper tot zinnebeeld koos?"
Gapers zijn vrijwel altijd gebeeldhouwde koppen van mannen die hun
tong uitsteken en meestal een tulband dragen, maar daarnaast komt ook
allerlei andere hoofdtooi voor. Van Lennep zegt hiervan: “En schoon nu wel
zijn klanten niet zulke fantastische hoofdtooisels droegen, is ‘t echter klaar,
dat de apotheker er zijn gaper mee opschikte, daar hij toch ook iets moest
doen, om er de aandacht op te vestigen.”

Er hebben in ons land waarschijnlijk ooit duizenden gapers gehangen maar ze verdwenen door ouderdom, diefstal of vernieling.
Tegenwoordig zijn er nog maar enkelen langs de openbare weg te zien. Sommige zijn nog in museale collecties te bewonderen, zoals bijvoorbeeld in Leidse musea als de Lakenhal en het Museum Boerhaave.

De aanwezigheid van een drogisterij werd van oudsher aangegeven door
een uithangteken in de vorm van een gaper.

Naast de gaper -of ook in combinatie met- werden ook de vijzel, slaapbollen (papaverbollen), de esculaap, een hertengewei, de griffioen in een vuurmand, de salamander, de eenhoorn en de zaagtandvis als uithangteken voor de apotheek of drogist gebruikt.

De gaper gaapt niet, maar steekt zijn tong uit. Niet naar de bezoeker van de winkel, maar om medicijnen in te nemen. De vaak voorkomende tulband en de getinte huidskleur verraden een exotische afkomst. Het heeft alles te maken met de herkomst van de ingrediënten voor de medicijnen. Nederlandse handelaren kochten kruiden en specerijen die nodig waren voor apotheek en drogisterij in Aziatische en Afrikaanse landen.
De markantste 'gaperkoppen' zijn vaak uitgedost als oosterlingen met tulbanden, narren, brandweerlieden, politie- agenten of zelfs Romeinse legioen- soldaten.

Gapers in Leiden:


GT_1501

- De Gaper van Drogisterij Bik of 'De Vijzel' aan de Doezastraat 4.
Drogisterij Bik is al sinds 1860 gevestigd aan de Doezastraat. Op oude foto's is nog geen gaper te bekennen boven de entree. Het is dus de vraag waar deze gaper vandaan komt. De heer Bik is al meer dan 40 jaar verbonden aan de drogisterij en volgens hem hangt de gaper er al zolang hij zich kan herinneren. Hij meent zelfs dat het beeld er al vanaf 1860 hangt.
Op een foto uit 2001 hangt hij er wel. Dat was het jaar dat er behoorlijk wat commotie was rond deze gaper. De gemeente Leiden vond het nodig dat de eigenaar precariorechten ging betalen voor dit 'uithangbord'. Nadat de heer Bik luidruchtig had geprotesteerd - en erachter was gekomen dat collega Walenkamp van drogisterij Boerhaave niets hoefde te betalen- werd het gemeentebesluit teruggetrokken.
Op een foto uit het archief van Erfgoed Leiden is deze gaper te zien boven de entree van Drogisterij Fa. Reyst & Krak van J.G. Gompelman aan de Steenstraat 41. De foto dateert uit 1970.



GT_1502

- De Gaper van Drogisterij Boerhaave aan de Haarlemmerstraat 68.
De kop die deze gevel siert dateert van rond 1920/ 30 en is waarschijnlijk de opvolger van een houten achttiende-eeuws (1782) exemplaar.
Het is een kop van een blanke man met uitgestoken tong, lange bruine haren en gouden helm op het hoofd.
De dames Annie en Marie Beukers zijn rond 1900 op nummer 70 begonnen met de handel in drogerijen, specerijen, chemicaliën, verfwaren enzovoort.
Simon Broerse volgde hen op in 1907 en vernoemde de winkel naar de beroemde geleerde Herman Boerhaave. Al gauw verwierf de winkel een goede reputatie.
Toen hij bijna 70 was kwam zijn oudste dochter Rie in de zaak en daarna, toen zij in 1941 een eigen zaak in Wassenaar begon, kwam zijn jongste dochter Greet hem helpen. Na de oorlog trouwde zij met Kluuk Walenkamp. Hun zoon Har nam de winkel over in 1982.




GT_1503

- De Gaper van restaurant 'In den Gapenden Eter', Rapenburg 97. Het gebouw is een Rijksmonument. Aan het eind van de 19e eeuw was hier de koffie en theehandel van H.A Antony gevestigd. Advertenties in de Leidse kranten zijn te vinden vanaf 1894 tot 1927. Uit deze advertenties blijkt dat er niet alleen koffie en thee werden verkocht maar ook 'genever' en niet walmende patentolie. Een foto van het pand uit 1900 laat trouwens geen gaper zien. Een winkel met koloniale waren was immers geen drogist of apotheek. Tevens blijkt uit een advertentie dat het pand verbonden was met een pand in de Kaiserstraat, er staat "b.d. Kaiserstraat". Waarschijnlijk was dit nummer 4, tegenwoordig café 't Kaisertje. Op een plattegrond uit 1979 is te zien dat er verband is tussen de panden. Waarschijnlijk gebruikte Antony nr. 4 als opslagruimte voor de waren.
Het interieur van dit restaurant bevat nog oude elementen die misschien uit de winkel van Antony overgebleven zijn, onder andere een oude kruidenkast.
Waar de gaper vandaan komt blijft vooralsnog een raadsel.

- Gaperlantaarn van drogisterij Christiaanse Hogewoerd 3 en later 33.

...
GT_1506 Hogewoerd 3

De drogisterij van Cornelis Christiaanse, uit 1909, was oorspronkelijk gevestigd aan de Hogewoerd 3.
De voorgevel en het interieur werden ontworpen door de architecten H.J. Jesse en W. Fontein.


Tekening NAI, Nederlands Architectuurinstituut

Aan de voorgevel hing een bijzondere gaper. Nu eens niet een beeld aan de gevel maar de architecten kozen ervoor de gaper in de vorm van een lantaarn weer te geven. De lantaarn had de vorm van een normale Leidse stadslantaarn maar drie glazen panelen ervan bevatten de afbeelding van een gaper, uitgevoerd in glas-in-lood.

..
GT_1506


Foto's A.A. Jesse
Vanwege de aanleg van de elektrische tram in 1911 en de doorbraak voor de aanleg van de Koorevaarstraat werd de hele hoek van de Hogewoerd afgebroken. De apotheek, met interieur en lantaarn, verhuisde naar Hogewoerd 33. De lantaarn heeft tot 1961 aan de gevel gehangen.



De drogisterij was in de periode 1923-1961 één van de grootste en best voorziene in de stad. De onderneming groeide doordat Christiaanse zelf eindproducten fabriceerde en hiervoor een grote voorraad grondstoffen had. Zijn huismerken varieerden van Noorse levertraan, anijssuiker en eau de cologne tot chemicaliën voor fotografie. De drogisterij verkocht ook grondstoffen voor de verfproductie.
Omdat er geen opvolger was, werd de zaak in 1961 opgeheven. Na het overlijden van Christiaanse stond de drogisterij ruim twintig jaar leeg. Het interieur en de voorraad bleven intact en zijn uiteindelijk verhuisd naar het Openluchtmuseum in Arnhem.

TROUW 08-05-2010: Drogist Cornelis Christiaanse schonk, na de beëindiging van zijn bedrijf in 1961, zijn gapertrio aan de Algemene Nederlandse Drogisten Bond.
Een van de gapers gaf de bond cadeau aan de stichting vakonderwijs voor drogisten. De andere twee belandden op de zolder van het drogisterijmuseum.

Eind vorige eeuw werd een daarvan opgeknapt en als blikvanger boven de ingang van het museum gehangen. De andere gaper, die in slechte staat verkeerde, werd dit voorjaar door de Maarssense glazenier Marga van der Burgt gerestaureerd. De stichting vakonderwijs stond de derde gaper onlangs in bruikleen af aan het museum.

De drie gapers, die nu na bijna een halve eeuw weer bij elkaar zijn, zijn ongeveer honderd jaar oud. Of ze ooit weer aaneen worden gesmeed tot lantaarn, valt volgens het drogisterijmuseum nog niet te zeggen. Maar ook living apart together zijn ze volgens vrijwilliger Ria Poot van het museum, die het onderzoek deed naar de herkomst van de gaperlantaarn, beslist de moeite waard.

Uit de Weerkrant "Vechtstroom" van 18 mei 2010:
Beheerder Koos Koster en vrijwilligster Ria Poot lopen nog wel even met hun hoofd in de wolken. In het Nederlands Drogisterij Museum naast Goudestein zijn sinds kort hele bijzondere gapers te zien. Het betreft drie glas-in-loodpanelen met op elk paneel een gaper in art nouveau-stijl afkomstig uit de drogisterij Christiaanse te Leiden omstreeks 1910. die tussen 1909 en 1961 als gaperlantaarn aan de gevel hing. Het betreft drie glas-in-loodpanelen met op elk paneel een gaper in art nouveau-stijl.
Drie glas-in-loodpanelen die samen een lantaarn vormden zijn gerestaureerd en te bewonderen in het Drogisterijmuseum.

Ooit vormden die panelen een lantaarn, bevestigd aan de gevel van een drogisterij in Leiden. Na wat omzwervingen is het drietal voor het eerst in 41 jaar weer herenigd en vormen voor bezoekers aan het Drogisterij Museum een ware blikvanger.
Via Koos Koster lagen twee panelen al geruime tijd op de zolder van het Drogisterij Museum. Zij waren in erbarmelijke staat en eigenlijk was het onbekend hoe oud het was, wat de oorsprong was en zelfs dat er nog een derde exemplaar moest zijn. Het is aan de doortastendheid en vasthoudendheid van vrijwilligster Ria Poot, zelf oud-drogist, te danken dat deze drieling zo gelukkig is samengebracht in Maarssen. ‘’Met dank aan Google en diverse stadsarchieven!’’, vertelt zij.
Zij heeft zich vastgebeten in de historie van deze gapers, met een verrassend resultaat. ‘’Ik kwam foto’s tegen waarop duidelijk te zien is dat de lantaarn aan de gevel bij drogist Christiaanse in Leiden zat. Het was begin 1900 en elektrisch licht was nog een nieuwigheid. Zo nieuw dat men er bij het ontwerp van de lantaarn, misschien wel de eerste lichtreclame, geen rekening mee had gehouden dat de warmte ergens weg moest. Daarvoor is bovenop de lantaarn later een soort schoorsteentje gebouwd. Nadat deze drogist in 1961 zijn bedrijf beëindigde, ging het interieur uiteindelijk naar het Open Lucht Museum en het gapertrio naar de Algemene Nederlandse Drogisten Bond. Deze schonk één paneel in 1969 aan de Stichting Vakonderwijs Drogisten. Wij zijn blij, en heel erg trots dat we dit derde paneel nu in bruikleen hebben gekregen! Of ze ooit weer tot een lantaarn worden samengesmeed valt nu nog niet te zeggen, maar ook ‘living apart together’ zijn ze zeer de moeite waard.’’

Het drogisterijmuseum ging failliet in 2013 en de boedel werd geveild bij Veilinghuis 'De Eland'.

Bronnen:

J. van Lennep en J. ter Gouw, De Uithangteekens in verband met Geschiedenis en Volksleven beschouwd, Amsterdam 1868.
Leids Jaarboekje 1996, C.H. Vedder Christiaanse; Een bijzondere gaper, pagina 167.

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Zie verder colofon