Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: Snijramen en bovenlichten Introductie

  • Leiden
  • Geschiedenis 1601-1700
  • Geschiedenis 1701-1800
  • Geschiedenis 1801-1900
  • Geschiedenis 1901-1950
  • Gebouwen

Inleiding tot 5 categorieen bovenlichten

Wat is een bovenlicht?
Een bovenlicht is het raam boven de (voor)deur, dat er voor zorgt dat er licht in de gang valt. Pas in de loop van de 17e eeuw kwamen de eerste huizen met een gang. Voor die tijd viel je meteen met de deur in huis, in woonkamer of winkel wel te verstaan.
Overigens kan een raam ook gesitueerd zijn boven een ander raam. Ook dan heet het een bovenlicht.

De huizen in de 17e eeuw hadden ramen die veelal bestonden uit glas-in-lood-ramen, bestaande uit kleine ruitjes, aangezien men nog niet in staat was om groter vlakglas te maken. In de loop van de 17e eeuw kwamen de eerste houten sponningen in gebruik. Dat was goedkoper dan lood. Maar de ruitjes bleven nog steeds vrij klein.

De benedenramen konden doorgaans worden toegedekt met houten luiken. De bovenlichten hadden zulke luiken niet.

Aangezien een bovenlicht boven de voordeur een centrale plaats in de gevel heeft, konden de mensen door er een ornament in te plaatsen, laten zien dat ze welgesteld waren. De eerste ornamenten kwamen dan ook voor in huizen van de gegoede burgerij.

Ze werden gemaakt in de mode van de tijd. Er werd gewerkt met houten sponningen met daar tussenin kleine stukjes glas. Aangezien het ornament uit hout werd gesneden worden het snijramen genoemd. Doordat de mode van de tijd steeds veranderde, kwamen er ook steeds weer andere typen snijramen.

Steeds minder complex
Meestal gaat een ontwikkeling van heel simpel naar steeds ingewikkelder. Bij de snijramen zien we eigenlijk het omgekeerde. De oudste snijramen zien er heel complex uit, terwijl de latere juist heel sterk vereenvoudigd zijn.

Wanneer spreek je van een snijraam?
Hoewel de roeden nodig waren om kleinere stukje glas vast te zetten, heeft de term snijraam betrekking op het houtsnijdersvak. Denk maar aan de uitdrukking: dat snijdt wel/geen hout. Ook als er in de 19e eeuw en daarna een complete glasruit achter het houtgesneden ornament geplaatst wordt, kun je dus nog steeds van snijraam spreken.

Hoe oud zijn snijramen?
De ouderdom van een bovenlicht correspondeert maar in zeldzame gevallen met de ouderdom van het pand.
De houten snijramen zijn aan vermolming onderhevig en wanneer het tijd werd om het bovenlicht te vervangen werd gekozen voor een nieuw bovenlicht in de dan gangbare stijl. Het snijraam is dus óf evenoud óf jonger dan de gevel.

De oudst bekende snijramen stammen uit de tijd van Lod XIV (1700-1750). Ze zijn dan nog niet erg in de mode. Het bovenlicht fungeert aanvankelijk als een vooruitgeschoven ‘post’ van het binneninterieur. Het moet indruk maken op de bezoeker. Gaandeweg de Lodewijkstijlen komen er meer snijramen. Aan Amsterdamse grachtenpanden zie je dat er in het eerste kwart van de 19e eeuw erg veel ambitie was om een snijraam te laten maken. Men zag het van mekaar en de een wilde natuurlijk niet onderdoen voor de ander.
Rond 1850 komt de industrie met gietijzeren levensbomen. Dan kan ook de minder welgestelde boer en burger zich een ornament in het bovenlicht permitteren. Snijramen hebben dan, voor zover ze nog gesneden worden, hun beste tijd gehad. De roeden worden smal en zonder versiering en de timmerman kan het leveren. Er hoeft geen vakbekwame houtsnijder meer aan te pas te komen.
Rond 1880 doet de portiek zijn intree in de gevel. Dit gaat samen met de terugkeer van het glas-in-lood in het bovenlicht en met tegeltabeau’s langs de zijkanten van de portiek (Jugendstil).

Pas nu in onze tijd zijn er weer meer houtsnijders actief en komen er weer nieuwe snijramen in het publiek domein. De Leidse binnenstad heeft van alle perioden wel iets moois bewaard.
(En wil je je graag meer met snijramen bezig houden, wordt dan lid van onze werkgroep Geveltekens. )

De bovenlichten van Leiden stammen uit verschillende perioden, zijn van verschillende makelij en zijn niet allemaal even bijzonder. We menen ze daarom te moeten onderverdelen in enkele categorieën, t.w.
A: Bovenlichten met houtgesneden unieke ornamenten; zie dat verhaal
B: Bovenlichten met speciale roeden patroon; zie dat verhaal
C: Bovenlichten in eenvoudig timmermanswerk. zie dat verhaal
D: Ornamenten van gietijzer/smeedijzer; zie dat verhaal
E: bovenlichten met een lantaarn. zie dat verhaal

=========================================================

Zie ook de kerninventarisatie voor snijramen in Leiden

===========================================================
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Uw vragen en aanvullingen worden doorgestuurd naar de auteur; dhr. B. Veldstra.
Voor meer informatie of contact raadpleeg ons colofon.
kaart