GT_1616


GT_1601
Beeldhouwwerk boven de entree van de Lakenhal. Het toont een volmolen die meestal door waterkracht aangedreven werd en gebruikt werd om geweven wollen stof te vervilten. Dit zogenaamde “vollen” was een nabewerking waardoor de kwaliteit van het laken sterk verbeterde.

...
foto 1983 Stiel

Boven het poortje met de rondboog, van nr. 30, bevindt zich een gevelsteen met het wapen van Leiden en het jaartal 1660.
In de hoofdgevel, aan het voorplein, van het gebouw dat door Arend van Gravesande in 1639 ontworpen is, bevinden zich vijf reliëfs met voorstellingen van de lakenbereiding namelijk het spinnen, weven, touwen, droogscheren en verven.

...
GT_1610 foto (l) B. Veldstra 2012 en (r) STIEL 1983

...
GT_1611 foto (l) B. Veldstra 2012 en (r) STIEL 1983

...
GT_1612 foto (l) B. Veldstra 2012 en (r) STIEL 1983

..
GT_1613 foto (l) B. Veldstra 2012 en (r) STIEL 1983

...
GT_1614 foto (l) B. Veldstra 2012 en (r) STIEL 1983

Daarboven een gevelsteen met de tekst:
LAECKEN HALLE MDCXL

Aan weerszijden van de toegangsdeur twee stenen met het opschrift :
ANNO DOMNI IX.KALENDAR.
CIC ICI XXXIX IVLII
GVIL. PAEDTS. FVNDAMENT.IECIT
JOHAN.VAN.GROENENDYCK. CORN. PEADTS. GVIL.F
ROBERT.VAN.ROSSVM. ARCHITECT.
SIMON.VAN.BAERSDORP. ARN. VAN ‘S GRAVE
VRBIS.COSS. SANDT.

In de binnenmuren van de binnenplaats zijn een flink aantal bouwfragmenten en gevelstenen van verdwenen Leidse panden ingemetseld.
Bijzondere blikvangers zijn o.a. de gevelstenen van het Bierdragers gildenhuis, “De Hengelaar op hoop”, “Dit is in de vyf Sinnen" en één met de afbeelding van een hond die een pot uitlikt (Vrouwekerkhof 16).

......
GT_1609 .... .... rechts van 1981 (Foto STIEL)


GT_1609 (Foto STIEL)

Links van de toegangspoort zien we boven een ander poortje een gevelsteen met het wapen van Leiden, die afkomstig is van de buitenpoort van het in 1862 gesloopte Wittepoortsbolwerk.

Op de muur van het hoofdgebouw zijn vijf door Bartholomeus Drijfhout en Pieter “t Hooft vervaardigde reliëfs te zien die een paar van de vele handelingen in de lakennijverheid verbeelden. Van links naar rechts bekeken zien we op de eerste steen het pluizen, kaarden en spinnen. De tweede steen toont het weven. Het derde het keuren en loden van de stof zoals dat in dit gebouw werd gedaan. Het vierde het ruwen en droogscheren en als laatste de vijfde het verven van de stof.

Wapens boven de entree

...
GT_1602.........................................................GT_1603

...
GT_1604.........................................................GT_1605


GT_1606

Op de gevel van het rechtergebouw, de zogenaamde Papevleugel uit 1921, zien we de wapens van de Leidse burgemeesters ten tijde van de bouw van de Lakenhal in 1640. De tekst “Vrbis Coss” staat voor het Latijnse “urbis consules” wat “de burgemeesters van stad” betekend. Opvallend daarbij is het wapen met het witte manke paard op een rood schild. Dit is het in Nederland veel geziene wapen van Assendelft. Er bestaat een volksverhaal over de oorsprong van het paard in dit wapen. Lange tijd geleden zouden de toen nog barbaarse bewoners van Assendelft een witte hengst eerst kreupel gemaakt, en later gedood hebben omdat zij in die tijd nog geen paarden kenden en het dus een vreemd angstaanjagend dier vonden. Ter herinnering staat de hengst nog altijd in de vlag en het wapen van Assendelft.

In het rechtergedeelte van de Lakenhal aan de Oude Singel (een uitbreiding van architect Lensvelt) bevinden zich vijf wapenstenen met de wapens van Willem Paedts, Johan van Groenendijck, Robert van Rossum en Simon van Baersdorp benevens de tekst VRBIS COSS (urbis consules = de burgemeesters van de stad).



GT_1050

lakenhal

foto lakenhal

In de gevel aan de Lange Scheistraat bevindt zich een gevelsteen met een afbeelding van een gruttersmolen en de tekst:

DE NIEUWE HAAGSE GRUTMOOLE Ao. MDCCLII.

Deze gevelsteen uit 1752 is afkomstig van een poort die naast Haarlemmerstraat 34 heeft gestaan en die in 19 13 afgebroken werd.
Grutmolens waren rosmolens, die werden aangedreven door een ros (paard) of een ezel en konden omdat ze geen wind nodig hadden midden in de stad staan. De grutten, tot kleine stukjes gebroken boekweit, haver of gerst werden in de grutmolens gemalen en in de grutterijen verkocht. Boekweit was voor de gewone man een belangrijk voedingsgewas, waarvan men het weitmeel gebruikte voor het maken van brood, pannenkoeken, poffertjes en gruttepap.
Zichtbaar op deze steen zijn- naast het paard- het grote kroonwiel, links en rechts de zogenaamde “eeskasten”- voor het losmaken van de harde schil van de boekweitkorrel- en de breekstoelen die de korrels verpulverden. Het uitgesleten pad waar de, al dan niet blind gemaakte, dieren eindeloos hun rondje in liepen wordt een “kolder” genoemd en hier is dan ook de uitdrukking “de kolder in de kop krijgen” uit ontstaan.
Gevelstenen ingemetseld in de Lakenhal
Onder de galerijen aan weerszijden van de binnenplaats van de Lakenhal is een groot aantal gevelstenen geplaatst, die we hier willen behandelen in alfabetische volgorde van de straten waar zij zich vroeger bevonden.

Aalmarkt 27
gevelsteen met olifant.

Breestraat 127
twee gevelstenen met de teksten
T HOF VAN LAND
ANNO 1730

Burgsteeg
gevelsteen met drie kinderen, spelend met een vis.

Haarlemmerstraat 242
gevelsteen met een gruttersmolen, in beweging gebracht door een paard en de tekst: D.GORKUMSE GRUTMOLEN 1778.
Grutmolens waren rosmolens wat betekent dat ze niet door de wind maar door een paard werden aangedreven Omdat ze geen wind nodig hadden konden ze midden in de stad staan

Hogewoerd 123-125
gevelsteen met afbeelding van St. Pieter en het opschrift S. PETRUS.

Hooglandse Kerkgracht, het Heilige Geest- of Armen Wees- en Kinderhuis.
Oorspronkelijk gepolychromeerde gevelsteen met voorstelling van vier kinderen met links en rechts een weesjongen en een weesmeisje, symboliserende de liefdadigheid.

Jan van Houtkade
Naast de waltoren van Oostenrijck bleef na de uitbreiding van 1659 nog een gedeelte van de vestwal staan, waarin een gevelsteen geplaatst werd met de tekst: Ao 1662 BINNEVEST.

Het Jerusalemshofje aan de Kaiserstraat 45 bezat vroeger een kapel, die in 1467 gesticht werd en gebruikt werd voor de R.K. eredienst door de bewoners van het hofje. Later werd hij gebruikt door Lutherse en vanaf 1622 door de Engelse gemeente. In 1685/86? werd de kapel ingericht als Bierdragersgildehuis, vandaar de gevelsteen met opschrift HET BIERDRAGERS GILDEHUYS. Na de sloop van de kapel in 1887 werd de steen naar de Lakenhal overgebracht. Op de steen staan twee mannen afgebeeld met een juk op de schouders waaraan een bierton hangt.

Langebrug 45
gevelsteen met de afbeelding van een orgel met de tekst IN ‘T VERGULDE ORGEL en twee gevelstenen met ANNO 1599.

Langegracht
was in de 17de eeuw de St. Jorispoort gevestigd, die bekroond werd door een gevelsteen met St. Joris in gevecht met de draak.

Nieuwe Rijn 59

GT_1608
Het pand bezat ooit deze gevelsteen met de afbeelding van een uit de wolken verschijnende hand, die een sleutel vasthoudt. Aan deze afbeelding kan men goed zien dat gevelstenen werden aangebracht als vervanger van uithangborden; de hand fungeert hier als uithangbord.

Oude Herengracht 5
was vroeger een distilleerderij gevestigd. Daarop duidt de gevelsteen met twee distilleerketels, omgeven door twee stenen met de tekst ANNO en 1646.

Oude Rijn 68
oorspronkelijk gepolychromeerde gevelsteen met een gekroonde haan en het jaartal 1630.

Oude Singel 164
gevelsteen met vijf vrouwenfiguren met attributen, betrekking hebbend op het spel van de Rederijkers. Op de onderrand de tekst: ANNO DIT IS IN DE VYF SINNEN

De Kalanderpoort, gelegen tussen de panden Oude Vest 197 en 203, vormde de verbinding met de Van der Werfstraat. Boven de boog van de poort was de gevelsteen met het inschrift: CALANDER

Volmolengracht/hoek Langegracht
gevelsteen met een poort (de Steenhouwerspoort) waarvoor een steenhouwer staat. Boven de poort de tekst: POERT, op de onderrand: IND STEEN HOUWERS.

Vrouwekerkhof 16
Oorspronkelijk sierde deze gevelsteen de apotheek van het Caeciliagasthuis. Uit die tijd dateert de gevelsteen met de voorstelling van een hond die een pot uitlikt. In de negentiende eeuw bevond zich in datzelfde pand één van bekendste Leidse bordelen: “De Likkepot”.

Zijdgracht 33 (later Korevaarstraat)

GT_1607
gevelsteen met een hengelaar en tekst DE HENGELAAR OP HOOP.


GT_1615


GT_2011 Van de Hogewoerdsepoort Foto Stiel


GT_2110
Nieuwbouw Lakenhal zijde Lammermarkt


Bronnen:

Pancras van der Vlist, Geveltekens Leiden, Bekking & Blitz Uitgevers b.v. Amersfoort, 2007.

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Voor meer informatie of contact met de commissie, zie ons colofon.