Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: De Oranjeboom

  • Leiden
  • Geschiedenis 1500-1600
  • Geschiedenis 1601-1700
  • Geschiedenis 1701-1800
  • Geschiedenis 1801-1900
  • Gebouwen

Gevelteken De Oranjeboom, Oosterkerkstraat 18


GT_1175




Deze gevelsteen bevond zich oorspronkelijk boven de ingang van de walkorenmolen met de naam 'De Oranjeboom', gelegen aan het einde van de Zijdgracht, tegen het Plantsoen aan, op de Vestwal bij 't Kalverstraatje, thans de Oranjeboomstraat.





Vlakbij die standplaats staat nu het zuidelijk rioolgemaal aan de Geregracht.

Tegenwoordig bevindt de gevelsteen zich in de muur van de voormalige stoommeelfabriek'De Sleutels', aan de linkerkant van de entree aan de Oosterkerkstraat nr. 18.
Deze fabriek, die feitelijk de opvolger was van de korenmolen, was opgericht door de toenmalige molenaar/eigenaar van 'De Oranjeboom', de heer A.J. Koole, samen met de heer Arie de Koster, handelaar in granen, zaden en meel. Zij gaven hiermee de aanzet tot modernisering van het maalproces; het graan werd in de fabriek vermalen tot meel door machines die niet meer afhankelijk waren van de wind.

De stenen molen was van het type ronde bovenkruier, buitenkruier. Deze molen was één verdieping hoger dan de Leidse 'Molen De Valk' aan de 2e Binnenvestgracht.
De molen werd gebouwd in 1733 en afgebroken in 1904.



De voorganger van 'De Oranjeboom' was een houten korenmolen genaamd 't Kalf, gebouwd in 1575 voor de weduwe en erfgenamen van Claes Dirks Gel. Het achtergelegen straatje, 't Kalverstraatje', was genoemd naar de molen. Op een topografische kaart uit 1582, gemaakt door Sijmon Fransz. van Merwen, wordt deze molen 'Adrian Sijmonsz Molen' genoemd.
In 1649 werd de molen vernieuwd.

Krantenbericht uit de Leydse Courant, 9/12/1720; '14 december 's avonds ten 5 uuren in 't Heere logement aan den Burg binnen Leyden ..ko.pen de helfte in een hegte en sterke Koorn-Wind-Moolen, genaamd 't Kalf, staande op de Vestwalle in gemelde stad, aan ..... de Zydgraft, met het daaronder Noordwaarts staande Woonhuys'.

In 1733 werd de houten molen vervangen door een stenen walkorenmolen en omgedoopt in 'De Oranjeboom'. De naam suggereert affectie met het Oranjehuis.
De molen was voorzien van een gevelsteen, die volgens de woorden van P.J. Blok "onder een akelig groenen met prachtige vruchten versierden oranjeboom de volgende tekst vertoonde:
"gestigt door Hendrik van der Heide en Ary Opstal, d'eerste steen geleit door Willem van der Kluyt den 3 Maart, de laatste door Jan Kook 10 Juny 1734”.
Leidsch Jaarboekje 1905, blz. 49-55.

Opmerkelijk is dat zo'n 10 jaar later ook 'Molen De Valk' in steen werd herbouwd. Dit gebeurde op op bevel van hogerhand.
Zie hiervoor Leids Jaarboekje 1926, G.C. Helbers, Korenmolen De Valk en andere Walmolens.
Op een stadsplattegrond die gebaseerd is op een 17e eeuws voorbeeld, is een overzicht te zien van de Leidse walmolens.

In de Franse tijd werd de molen om de voor de hand liggende reden -de associatie met het Oranjehuis- weer 't Kalf genoemd.
In 1855 werd Abraham Jacobus Koole eigenaar van 'De Oranjeboom'. Koole was in 1854 eigenaar van 'Molen De Valk' geworden. Zijn zoon Adriaan Jacobus had daarna als knecht gewerkt voor de molenaar van 'De Oranjeboom', Hendrik Meerburg. Voor een uitvoerige beschrijving van het verloop van de geschiedenis rond de eigenaars Koole, klik hier.

Op 8 mei 1883 sloeg de bliksem in, gepaard gaande met een enorme donderslag. De rieten bedekking van de kap van de molen vatte vlam en er ontstond een heftige brand die echter binnen korte tijd bedwongen kon worden door kordaat optreden van de eigenaar de heer Koole, de brandweer en de 'weesjongens'. Gelukkig waren er geen gewonden.

Een advertentie uit 'De Rijnbode' (23 0ktober 1887) meldde dat de molen verkocht werd aan de heer N.W. Leget na het overlijden van de heer Koole. De heer Leget beveelt zich 'beleefdelijk aan voor het malen van granen en veevoeder'. Als adres wordt hier Zijdgracht 44 genoemd.

Na de blikseminslag werd de molen hersteld maar rond 1900 was de toestand van de molen zo verslechterd dat de gemeente besloot tot de sloop. In 1904 werd de molen gesloopt.
Waren het de financiën of waren het de stadsuitbreidingsplannen die de doorslag gaven?
De gemeente had namelijk plannen om in dit gebied 'werkmanswoningen' te bouwen.
De wethouder die hierin het voortouw nam, vernoemde de nieuwgevormde straat naar zichzelf: de Korevaarstraat.

In 1941 meldt het bestuur van de Historische vereniging Oud Leiden dat de gevelsteen, die na de sloop van de molen is opgesteld in de Lakenhal, aangebracht zal worden in de gevel van het gebouw van het Zuidelijk Rioolgemaal.
De zoon van één van de oprichters van de Meelfabriek, de heer A. de Koster, heeft toen voorgesteld de steen in de gevel van de Meelfabriek in te metselen. De Koster sr. was immers ooit de zakenpartner van de eigenaar van de molen 'De Oranjeboom'.
Na instemming van de Gemeente Leiden werd dit plan uitgevoerd. De steen werd onder leiding van de Haagse kunstenaar Gerhard Jansen schoongemaakt door de firma H. van der Steen aan het Levendaal en daarna weer voorzien van de oorspronkelijke kleuren. Gerhard Jansen had eerdere opdrachten voor Monumentenzorg uitgevoerd, zo restaureerde hij in Leiden de gevelsteen 'Int la[n]t van beloften.

Klik hier voor het kaartje met de locatie van de gevelsteen.


GT_1999
Bron: Vrienden Maastrichtse Gevelstenen
In Maastricht, in de Sporenstraat 14, bevindt zich eveneens een gevelsteen met een oranjeboom, daterend uit 1768.

Bronnen:

Database van Verdwenen Molens in Nederland.
Leidsch Jaarboekje 1905, P.J. Blok, De Oranjeboom blz. 49-55.
Leids Jaarboekje 1926, G.C. Helbers, Korenmolen De Valk en andere Walmolens.
Leidsch Jaarboekje 1941, W. van Rijn, Het vroegere windmaalbedrijf van den korenmolen "De Valk", blz. 13.
Leidsch Jaarboekje 1942; over de plaatsing van de steen in de gevel van de Meelfabriek in het verslag van het jaar 1941, blz. 12.
P.J.M. de Baar, “De molen te Nisse II”, verschenen in De windmolen, officieel orgaan van de vereniging “De Zeeuwse molen” nr. 32, januari 1983, p. 1-36.

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Zie voor meer informatie ons colofon.
kaart