Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: Sint Annahofje of Anna Aalmoeshuis

  • Leiden
  • Geschiedenis voor 1500
  • Geschiedenis 1500-1600
  • Gebouwen

Gevelteken Middelstegracht 2-4 / Hooigracht 9


GT_1166 - Hooigracht 9

Inscriptie boven de toegangspoort uit 1683:

ST ANNA HOFGEN
gesticht bij
wilhem claesz. doornick
ende sijn huysvrouw
hillegont wilhemsdr. de bruyn
AoMLVcCXCII

Aan weerszijden van de inscriptie zijn de wapenschilden van de stichters van het St. Anna Aalmoeshuis afgebeeld.



Het Sint Anna Aalmoeshuis is één van de oudste hofjes van Leiden en is daarbij het enige dat nog een eigen kapel heeft.
De toegangspoort aan de Hooigracht ligt onopvallend weggestopt tussen de huizen en wordt niet meer gebruikt. Oorspronkelijk leidde van hieruit een lange gang naar het hofje.
De inscriptie boven de poort dateert uit 1683, het jaar waarin renovatiewerkzaamheden begonnen aan het hofje, dat uit 1492 dateert.


De eenvoudige deur die er tot dan toe had gezeten werd vervangen door een zandstenen poort naar ontwerp van stadsarchitect Jacobus Roman (1640-1715). De poort is gemaakt door meestersteenhouwer Claes Vivue.
De ingang die men tegenwoordig gebruikt ligt aan de achterkant, aan de Middelstegracht; een onopvallende groene deur in een brede bakstenen gevel. Deze toegang is pas later aangebracht.

Er is veel bekend over het Anna Aalmoeshuis omdat de archieven goed bewaard zijn gebleven.
De staat van het Aalmoeshuis is door zorgvuldig onderhoud en restauraties goed gebleven. Tevens is er getracht de tuin, kapel en de bestrating van het hofje zoveel mogelijk in de originele vorm te houden.

De vermogende brouwer Willem Claeszoon en Hillegont Willemsdr. de Bruyn verplichtten in 1491, bij testament, hun erfgenamen een hofje ter ere van hen te stichten.
Dit werd het Sint Anna Aalmoeshof.
Willem Claesz. was een invloedrijke persoon in Leiden en vervulde een positie in het stadsbestuur. Zijn familiewapen bevat een Jacobsschelp wat het waarschijnlijk maakt dat hij de pelgrimstocht naar Santiago de Compostela, waar St. Jacobus wordt vereerd, heeft ondernomen. Waarom boven de toegangspoort 'Doornick' aan zijn naam is toegevoegd is onduidelijk.
Willem en Hillegont woonden in de buurt Gansoorde, deze bevond zich tussen de Nieuwe Rijn, Hooigracht en de Middelstegracht. Volgens de bepalingen van de stichters zou het hofje gebouwd moeten worden op het terrein achter hun woonhuis.
De bestemming van het Sint Anna Aalmoeshuis was, zoals uit het archief valt op te maken, voor 'dertien arme vroukens van guede faem ende naem'. Daarmee was het Sint Anna Aalmoeshuis het eerste hofje in Leiden dat alleen voor lekenvrouwen was bestemd.
Na het overlijden van de stichters begonnen hun 3 kinderen met de bouw van de huisjes en het kapel van het Sint Anna Aalmoeshuis. Al in 1492 werd het hofje in gebruik genomen.
Het voltooien van de kapel liet langer op zich wachten doordat het kapittel van de St. Pancraskerk (na de Reformatie 'Hooglandse kerk') concurrentie vreesde en bezwaar maakte tegen de in gebruikneming van de kapel.

Het Aalmoeshuis heeft, evenals de meeste andere hofjes, in Leiden, 13 huisjes ter nagedachtenis aan Jezus en zijn twaalf apostelen. De huisjes zijn ook nu nog bewoond.
Om het hof aan de moderne eisen van de 20e eeuw te laten voldoen zijn sommige huisjes samengevoegd. Het oorspronkelijke aantal van 13 is teruggebracht naar 9.
Nog altijd wonen er alleenstaande vrouwen in het Sint Anna Aalmoeshuis. Oud of arm hoeven ze niet meer te zijn.
De leeftijdsgrens voor toelating tot het Sint Anna Aalmoeshuis ligt op 45 jaar.

De kapel van het Sint Anna Aalmoeshuis is door de beeldenstormers in 1566 ontzien, waarschijnlijk dankzij de verscholen ligging van het hofje tussen de bebouwing.
Hierdoor is het gotische, natuurstenen altaar in goede staat gebleven. Het is het oudste altaar, boven de rivieren, dat nog op zijn oorspronkelijke plaats staat.
Inscriptie: 'In de eere Goeds en(de) die reyne maghet Maria soe heeft gesticht en(de) doen maken int jaar 1492 Wille(m) Claesz. de brouwer ende Hillego(n)t Wille(m)s docht(e)r syn wyf dese capelle mit deze XIII camere(n) o(m) Goeds wille(n) i(n) te wone(n) XIII arme vrouke(n)s va(n) guede fae(m) en(de) nae(m) wesende en(de) dit outaer is ghewyt in die eer der heylighe vrouwe Sinte An(n)a int jaer XVc en(de) IX de XIX ste dach in Februa(ri)o'.
Achter het altaar bevindt zich een drieluik met daarop “De aanbidding van de drie Koningen”, omgeving van Pieter Coecke van Aelst, datering rond 1525-30.
Tegenover het altaar is een memorietafel te zien van de in 1558 overleden kleinzoon van de stichter, Cornelis Willemsz. Achter zijn beeldtenis is Christus te zien die als tuinman verschijnt aan Maria Magdalena. Anoniem ca. 1558, originele houten omlijsting.
Verder zijn in de kapel zeven schilderijen te zien met religieuze thema's, van de hand van amateurschilder en regent van het hofje (1588-1604) Willem Ouwelandt.
De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt in het begin van de 16e eeuw. Dit zijn de oudste ramen in Nederland die nog op hun oorspronkelijke plaats zitten. Het onderste segment laat de wapens zien van de stichters en hun kinderen. Het middelste bevat scene's uit het leven van de Heilige Anna. Oorspronkelijk waren er waarschijnlijk 8 scene's maar er zijn er nog 3 over.
In het topsegment bevinden zich twee 17e eeuwse glazen met de wapens van de toenmalige regenten.


GT_1567

Het hofje raakte in de loop der tijden zeer in verval, iets dat nog verergerd werd door de bouw van het aangrenzende St. Elisabethziekenhuis in 1926.
In 1939 werd het hofje vanwege de slechte bouwkundige staat voor een groot deel afgebroken en herbouwd onder leiding van ir. H. A. van Oerle, waarbij de oude materialen zo veel mogelijk zijn hergebruikt. Dit geschiedde met krachtige financiële hulp van het Rijk.
Ter herdenking van deze verbouwing werd een gevelsteen aangebracht. Onder de wapens van de families Muller Massis, Le Poole en Van Doorninck is de volgende tekst te lezen:
het is een konste wel te weten
het goed herstellen van t versleten
1939 ( ) 1940

De pomp laat enkele wapens zien;
..
foto's T. Ages en W. Devilee

GT_1985

Het hofje heeft de status van Rijksmonument.

Klik hier voor de locatie van het hofje.


Literatuur:



H. Kleibrink en R. Spruit, Hofjes in Leiden, Boekhandel de Kler Leiden, 1979, blz. 38.
I. Leermakers en W. Donkersloot, Wonen om Gods wille in Leidse Hofjes, Stichting Uitgeverij Barabinsk Leiden, 2007.

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, zie voor meer informatie ons colofon.
kaart