1) FOTO EN OPSCHRIFT


GT_1787 Romeinse herdenkingsteen Museum van Oudheden.
foto Hartstra

Opschrift: IMPP (·) CAESS · L · SEPTIMIUS · SEVERUS · PIUS · PERT ….
M · AURELLIUS · ANTONINUS · AUGG######### ……
ANTONI[Hartstra] NIANORUM
NUMERO · EXPLBAT · CUR · CO Q · VENIDIO · RUP (of RUF)

Op de steen wordt de naam van een Romeinse Keizer en een van zijn zoons genoemd, te weten: Imperator Caes(ar) L(ucius) Septimius Severus (de) vrome PERT en zijn zoon: M(arcus) Aurelius Antoninus Aug(ustus) ########

2) ALGEMEEN
Deze bouwinscriptie bevindt zich in het Rijksmuseum van Oudheden . Hij is van kalksteen, dateert uit 198/199 n Chr en is in 211/212 nC bijgehakt. De steen hoort vermoedelijk tot de oudste geveltekens/stenen van Leiden
De steen is een bouwinscriptie en is gemaakt ter ere van de Romeinse Keizer Septimius Severus en zijn zonen Marcus Caracalla en Lucius Geta. De keizer stierf in 211, waarna Marcus Caracalla zijn broer in 212 vermoordde, zodat hij (Caracalla) keizer kon worden over het Romeinse Rijk. Omdat helemaal niets meer aan Lucius Geta mocht herinneren, liet Caracalla consequent overal Geta´s naam uit monumenten weghakken, zoals ook hier. Dit wordt een "damnatio memoriae" (een veroordeling van de herinnering) genoemd
De steen hoort al zeer lange tijd tot de verzameling. Hij is tussen 1745 en 1818 in de collectie van het museum gekomen "uit een huis op de Breestraat bij den Diefsteeg" (dus waarschijnlijk het pand van de Gecroonde Hoet, in ieder geval daar vlakbij!!). Hier woonde kennelijk een verzamelaar. Ten tijde van de verwerving door de Universiteit bestond het Rijksmuseum van Oudheden als zodanig nog niet. Wel had de Universiteit in die tijd een aantal "kabinetten", oudheidkundige en natuurhistorische verzamelingen ten behoeve van de wetenschap. Omdat de verzamelingen steeds groter werden en ook de wetenschap zich steeds verder ontwikkelde, was er gaandeweg meer ruimte nodig. Tussen 1818 en 1825 kwam er door ingrijpende verbouwing van percelen aan Rapenburg/Houtstraat/Papengracht een grootschalig complex ter beschikking, waar de musea in konden worden ondergebracht en waar nu nog het Museum van Oudheden zit

3) HERKOMST
Het gevelteken is waarschijnlijk afkomstig van Matilo, maar dat is niet helemaal zeker. Wellicht hing het aan het Armamentarium (de wapenkamer)

4) TECHNISCHE GEGEVENS
De gevelsteen is gemaakt van kalksteen. De lengte van de steen is 221 cm, de hoogte is 51 cm en de dikte 5,6 cm. Het gewicht is niet vastgesteld (maar wel heel zwaar). De inscriptie is uit 3 losse delen samengesteld. De tekst is op zich compleet

5) GESCHIEDENIS EN ACHTERGRONDEN
Het Romeinse Rijk was rond de eerste eeuwen van onze jaartelling een van de grootste rijken van de westelijke wereld. Het strekte zich uit van delen van Engeland, Nederland (het zuiden) en Duitsland naar de Balkan en verder naar het Midden Oosten. De zuidelijke grens lag in Noord Afrika. De hele Middellandse Zee hoorde tot het rijk. Bijna 2000 jaar geleden, in 47 n. Chr, werd de noordelijke grens van dit reusachtige rijk, definitief vastgesteld langs de Rijn, dus dwars door de Lage Landen. De rivier, die van Xanten via Utrecht en Alphen a/d Rijn naar Katwijk stroomde vormde de Limes, zoals het Latijnse woord voor grens luidt. Langs de Rijn lieten de Romeinen op regelmatige afstand van elkaar wachtposten en legerkampen bouwen om het gebied te verdedigen tegen vijandelijke invallen uit het noorden. Daar woonden Germaanse en Keltische stammen, waaronder de Friezen en de Saksen. De meeste van die legerkampen waren geschikt voor een paar honderd militairen, maar nabij Nijmegen verrees een kamp, dat twee legioenen van 6000 man kon herbergen
Ook op (tegenwoordig) Leids grondgebied werd rond het jaar 47 zo´n legerkamp gebouwd, Matilo genaamd.
Vanaf de derde eeuw begon het aantal Germaanse invallen flink toe te nemen. Uiteindelijk verlieten de Romeinen de Limes en trokken zich terug achter de Alpen. Er bestaat een middeleeuwse kopie van een oude Romeinse kaart (de zg Peutinger Kaart) waarop nog veel plaatsnamen te zien zijn, die uit de Romeinse tijd dateren. Ook Matilo komt er op voor.
Ook worden nog veel bodemvondsten gedaan, die uit de Romeise tijd dateren

6) ANALYSE VAN HET GEVELTEKEN EN DE TEKST
Op het gevelteken kunnen we het volgende ontwaren:
-- Bovenaan de tekst: "impp. caess. l. septimius. severus. pius. pert"
Het betreft hier keizer Lucius Septimius Severus de Vrome, de keizer, waaraan de gevelsteen in eerste instantie gewijd is. Hij stierf in 211 n. Chr.
-- Daaronder de tekst: "m. aurellius. antoninus. augg."
Dit betreft de ene zoon van Septimius, namelijk de latere keizer Marcus Aurelius Antoninus. Dit was zijn officiele naam, hoewel hij later bekend geworden is onder zijn bijnaam Caracalla (= kapmanteltje, zoals dat in zijn geboortestreek Gallie gedragen werd)
-- Daarnaast een onregelmatig oppervlak. Hier is een tekst weggehakt. Het betreft hier de andere zoon van Septimius Severus, namelijk Lucius Septimius Geta. Hij is in 212 n. Chr., een jaar na de dood van Septimius Severus door zijn broer Caracalla vermoord, zodat deze laatste keizer kon worden over het Romeinse Rijk. Iedere herinnering aan Geta moest worden uitgewist; ze werden dan ook overal uit monumenten weggehakt. Dit wordt een "damnatio memoriae" genoemd, wat letterlijk "veroordeling van de herinnering" betekent. Het is echter eerder een soort vervloeking, een soort "voodoo", stellig mede geinspireerd op religie.
-- Onderaan de tekst: "numero. explbat. cur. coq. venidio. rup. (of ruf)"
Dit betreft het legeronderdeel, wat de gevelsteen geschonken heeft. Het gaat hier om een legereenheid van de Bataafse verkenners (de "exploratorum Batavorum"). Stond onder bevel van officier Venidius Rufus
-- Vlak daar boven de tekst (vrij slordig ingehakt): "antoninianorum"
Dit betreft hier een keizerlijke eretitel, die later aan bovengenoemde legereenheid (van de Bataafse verkenners) werd verleend: de Antoniniaanse verkenners

Bronnen
1) Inlichtingen Rijksmuseum van oudheden en Dr R Halbertsma van de Romeinse afdeling van dit museum
2) Google over Romeinse Rijk en Limes
3) Leiden, Geschiedenis van een Hollandse stad, deel III, blz 27 (over oorsprong Museum van Oudheden)

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Voor meer informatie of contact met de commissie raadpleeg ons colofon.
Eventuele aanvullingen op dit verhaal kunt u sturen naar geveltekens@oudleiden.nl t.a.v. de auteur, J. Hartstra.