Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: Stadts Brant Spueyten

  • Leiden
  • Geschiedenis 1601-1700
  • Gebouwen

Gevelteken, Wapenschild Stadsbrandspuiten Leiden

.......
GT_1041

In de gevel van Vrouwenkerkkoorstraat 13 zit een gekroond wapenschild met de Leidse Sleutels waaronder een banderol met de tekst:

STADTS
BRANT. SPUEY
TEN

Deze gevelsteen gaf aan dat in dit zogenaamde brandspuithuisje uit 1675, materiaal werd bewaard dat diende om branden in die buurt te bestrijden.
De brandspuithuisjes in de binnenstad van Leiden waren onderdeel van een systeem van brandbestrijding dat, tot de instelling van de centrale brandweerorganisatie, was gebaseerd op de verantwoordelijkheid voor de brandbestrijding bij de afzonderlijke wijken.
De daarvoor benodigde hulpmiddelen, zoals de brandspuiten, emmers, ladders en haken, waren in elke buurt opgeborgen in een brandspuithuisje. Veel van die huisjes zijn gesloopt nadat ze niet meer nodig waren. Enkele hebben een andere bestemming gekregen en bestaan daarom nog.
De stad Leiden was vanaf de 13e eeuw verdeeld in administratieve wijken, die hoofdmanschappen of bonnen werden genoemd. Aanvankelijk waren het er vier, maar dit aantal groeide uit tot zevenentwintig, na de stadsvergroting van 1659. Een belangrijke taak van de bonnen was de organisatie van de brandpreventie en ‑brandbestrijding. Oorspronkelijk was die brandbestrijding een vrijwel onmogelijke opgave, want hulpmiddelen ontbraken. Pas aan het eind van de 14e eeuw kwamen er (leren) brandemmers beschikbaar, die al snel overal in gebruik werden genomen. Door het gemeentebestuur werd voorgeschreven hoeveel brandweermateriaal als emmers, haken en ladders per wijk aanwezig moest zijn.

De brandbestrijding bleef weinig effectief totdat in het begin van de 17e eeuw de brandspuit werd uitgevonden (in 1614 door Pauwels Auleander). In eerste instantie bestond zo'n brandpomp uit een met emmers te vullen waterbak, waaruit het water met een handbediende pomp van dichtbij op het vuur werd gericht. In 1672 kwamen Jan van der Heyden en zijn broer Nicolaas met een belangrijke verbetering: zij voegden een (leren) slang toe tussen de pomp en de straalpijp. Daardoor kon de pomp op een wat veiliger afstand van de brand opgesteld worden. Met behulp van een extra pomp kon het benodigde water ook rechtstreeks uit de gracht in de bak gepompt worden, zodat emmertjes niet meer nodig waren. Voor de opslag van de handpompen werden alle buurten voorzien van een brandspuithuisje.
Leiden schafte in 1673 zo'n brandspuit aan.

Pas bij een ernstige brand ging men ook in een andere buurt blussen. In Leiden vormde de brandploeg van het weeshuis een uitzondering op die regel. In 1796 kreeg het weeshuis namelijk een eigen brandspuit toegewezen, die bediend werd door weeskinderen onder leiding van een vijftal brandmeesters. Deze ploeg mocht direct overal tegen brand optreden.

Vanaf 1866 kwam de stoomspuit in gebruik. Daarvoor was veel minder handkracht noodzakelijk, kwam meer bluscapaciteit beschikbaar en kon dus met minder brandspuiten volstaan worden. Voor de stalling van de stoomspuiten nrs. 1 en 2 werd aan de St. Jakobsgracht een spuitenhuis gebouwd met opschrift: 1873 en Stoombrandspuit. Het aantal brandspuithuisjes voor de opslag van de handbrandspuiten werd teruggebracht tot acht:
Spuit no. 3: Hooglandsche Kerkgracht (Herv. Weeshuis)
Spuit no. 4: Houtstraat
Spuit no. 5: Langestraat
Spuit no. 6: Brandewijnsteeg (nu Vrouwenkerkkoorstraat)
Spuit no. 7: Maredijk
Spuit no. 8: Heerensingel
Spuit no. 9: Hooge Rijndijk
Spuit no. 10: Bloemistenlaan
De buurtgewijze organisatie van de brandbestrijding kwam in Leiden al in 1865 met de instelling van de vrijwillige brandweerorganisatie aan een einde[2]. Wel was de brandbestrijding nog gedurende lange tijd een zaak van vrijwilligers en bleven brandspuithuisjes een onderdeel van de brandbestrijding.

De eerste echte brandweerkazerne in Leiden kwam in 1936 tot stand aan de Langebrug 56, bijzonder genoeg op de plek van de in 1933 afgebrande Petruskerk. De beroepsbrandweer werd pas in 1943 ingesteld.

Bronnen:
Annemarie Postma, Leiden Gebeiteld, Leidse Gevelstenen binnen de Singels, Serie Leids Verleden nr. 2 1995, uitgeverij Nautilus Leiden.

Opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, zie verder ons colofon.
kaart