Verhaal: Straatnaamborden van lavasteen, deel 1 - A t/m J
- Leiden
- Geschiedenis 1801-1900
- Geschiedenis 1901-1950
- Gebouwen
Inventarisatie lavaborden - Acaciastraat t/m Joubertstraat
Straatnaamborden van lavasteen
Een wel heel speciaal soort geveltekens vormen straatnaamborden, maar er zijn wel meer minder bekende soorten geveltekens naast de gewone gevelstenen en eerste stenen: speciaal gevormde muurankers, snijramen en bouwornamenten, zoals kopjes of beeldjes in bogen boven ramen en ander beeldhouw- en pleistergietwerk. Er wordt dus geen heel nauwe definitie gehanteerd.
Straatnaamborden kunnen van allerlei materiaal gemaakt zijn, zoals van hout (de oudste), metaal (al dan niet geëmailleerd) en van lavasteen. Dat is gestold magma uit het binnenste van de aarde, verwant aan (en vaak gelijkgesteld met) basalt, en keihard. Het werd – naast straatsteen –gebruikt om er slijpstenen voor messen en dergelijke van te maken, maar ook als sieraad, vooral als er verschillende kleuren gebruikt worden. Ook waren er kunstmatige rotsen van te maken, wel aardig in tuinen en bij exposities. In deze streken kwam het meestal uit de Eifel, via Andernach.
Lavasteen kun je tot mooie, vrij dunne platen slijpen, die onverslijtbaar zijn. Waar de andere soorten borden op een gevel geplakt, geschroefd of gespijkerd worden, werden die van lavasteen ingemetseld in de muur. Daardoor zijn ze niet alleen weersbestendiger en minder onderhoudsgevoelig, maar ook ‘verdwijnen’ ze minder snel dan die geschroefde borden. Zeker in een studentenstad als Leiden worden die bordjes nog wel eens in een nachtelijke actie losgeschroefd om daarna een studentenkamer te gaan sieren. Hieraan is dus vrij eenvoudig te zien of een bordje van lavasteen is of van een ander materiaal. Bovendien blijven bordjes van lavasteen vrijwel altijd heel mooi leesbaar, terwijl metalen bordjes nog wel eens gaan roesten, de letters verbleken of soms helemaal vervagen en ook nog wel eens beschadigd raken.
Lees hieronder verder over de geschiedenis van de lavaborden in Leiden.
... 
Acaciastraat - GT_5004
... 
Baatstraat - GT_5005
... 
Bakkerssteeg (Pelikaanstraat) - GT_5006
... 
Beschuitsteeg - GT_5007
... 
Bolwerkstraat - GT_5108
... 
... 
... 
Borneostraat - GT_5008
... 
Bothastraat - GT_5009
Geschiedenis
Zoals ook uit het recente boek van Rudi van Maanen en Marijke Mooijaart, Straatnamen in Leiden. Een verhaal van zeven eeuwen (Primavera Pers, Leiden 2019), blijkt (vooral p.70), werden van oudsher, in Leiden pas gestructureerd vanaf 1860, de straatnamen op houten bordjes geschilderd. Eerst wit met zwarte letters, maar al snel witte letters op een blauwe achtergrond. Die werden aan de muren gespijkerd of geschroefd. Maar houten bordjes zijn kwetsbaar, vooral wegens vocht. Daarom werden, wellicht zodra emaillering technisch goed genoeg geworden was, ook geëmailleerde ijzeren bordjes toegepast. Wanneer dat precies plaatsgevonden heeft, is niet gevonden.
Maar inmiddels was lavasteen aan zijn opmars begonnen. Dat is een veel mooier materiaal, doorgaans donkergekleurd en onverslijtbaar. Het werd vooral in siertuinen gebruikt. In Leiden was mw. D. van Laren-Maters, uit een beroemde bloemistenfamilie, leverancier hiervan. Zij had haar zaak in 1883 op het adres Rapenburg 105, vanaf 1884 Nieuwe Rijn 20a. Zij verkocht werkelijk van alles, zoals tegenwoordig een tuincentrum doet. Of zij steen leverde voor de Leidse straatnamenbordjes, valt te betwijfelen. Een ander adres was Bloemkweekerij Flora, Maredijk 61, ook zo’n soort tuincentrum. Ongetwijfeld zijn er nog (vele) meer, als je daar studie van zou maken.
... 
Caeciliastraat - GT_5010
... 
Da Costastraat - GT_5011
... 
De Genestetstraat - GT_5012
... 
De Laat de Kanterstraat - GT_5013
... 
De Ridderstraat - GT_5014
Honderd gulden
Voor nieuwe straatnaambordjes was ieder jaar op de gemeentebegroting zo’n honderd gulden uitgetrokken, ter vervanging van slechte of vermiste bordjes, of voor nieuwe straten (tot 1896 vrijwel uitsluitend in de binnenstad). Zo meldt een verslagje in het Leidsch Dagblad van 7 september 1882 over de begroting voor 1883: “Bovendien zullen 40 nieuwe straatnaambordjes voor ƒ 100 worden aangeschaft.” Het Leidsch Dagblad van 22 oktober 1886 meldt ten aanzien van de begroting voor 1887: “Dat voor straatnaamborden ƒ 180 in plaats van ƒ 100 was uitgetrokken, vond zijn reden in de betere hoedanigheid dier bordjes die nu van lava in plaats van geëmailleerd ijzer zullen worden gemaakt.” Evenzo het Leidsch Dagblad van 10 september 1887 met een vergelijkbaar bericht: weer ƒ 180 voor 40 nieuwe straatnaambordjes. Het jaarverslag over 1888 meldt: “Met de aanschaffing van lava-straatnaamborden, welke zeer goed voldoen, werd voortgegaan.” Het zou er op kunnen wijzen dat in 1886 of 1887 begonnen is met het aanbrengen van bordjes van lavasteen. In een bericht over de begroting voor 1892 werd opnieuw ƒ 180 voor 40 bordjes uitgetrokken en het jaarverslag over 1892 meldt: “De vernieuwing der straatnaamborden werd voltooid.” Mooi, een actie van een jaar of vijf en de hele stad voorzien van mooie onverslijtbare bordjes.
... 
Doelengracht - GT_5015
... 
... 
Driftstraat - GT5016
... 
... 
Dwars Bolwerkstraat - GT_5017
... 
Dwars Koornbrugsteeg ... GT_5018
Geëmailleerde bordjes
Je zou dan denken dat er daarna nooit meer iets over gehoord werd, behalve bij het omdopen van straatnamen of bij vernielingen en zo. Maar het Leidsch Dagblad van 12 augustus 1911 meldt: “Ter vervanging van oude houten straatnaambordjes werden (in 1910) 17 stuks nieuwe geëmailleerde bevestigd.” Zouden dat uitsluitend bordjes in straten buiten de binnenstad zijn, dus ‘geannexeerde’ straten uit 1896? En waarom niet in lavasteen, zoals in de rest van de stad, ook al waren die wellicht wat duurder? In de Gemeenteraad van 30 oktober 1916 kwam zelfs ter sprake dat houten bordjes nog geleidelijk vervangen zouden worden door geëmailleerde; overigens ontaardde deze discussie in een gefulmineer van raadslid Van der Pot (bekend als wethouder en staatsrechtgeleerde) over foutieve schrijfwijzen op de bordjes.
... 
Fabiaanspoort - GT_5019
... 
... 
Fagelstraat - GT_5020
... 
... 
Formosastraat - GT_5021
... 
Garenmarkt - GT_5022
... 
... 
Gerecht - GT_5023
... 
2e Gortestraat - GT_5001
... 
... 
3e Gortestraat - GT_5003
Zeeheldenbuurt
Je zou dan denken dat de lavastenen bordjes uit de gratie waren, maar wijken die in de jaren twintig gebouwd zijn, zoals de Zeeheldenbuurt, krioelen nu nog van lavastenen bordjes, dus men is er toch nog mee doorgegaan. Daarna is er in de Leidse kranten niet veel meer over straatnaambordjes te lezen; hoogstens over een melding in de Raadsvergadering van 21 februari 1939 dat bij verplaatsing van straatnaamborden het gat niet gedicht wordt (van gemeentewege). Als voorbeeld wordt genoemd Oude Vest 205 / hoek Van der Werfstraat. De lavasteen-bordjes werden namelijk ingemetseld, dus als je zo’n bordje uitbreekt, bijvoorbeeld omdat het te hoog zit (een veelgehoorde klacht) of op een ongelukkige plek, dan breek je een gat in de muur, dat aangemetseld hoort te worden.
Nu zal dit een ongelukkig incident zijn geweest, maar het toont wel aan dat de lavasteen op zijn retour was. Kennelijk was het prijsverschil in de crisisjaren 30 voldoende om toch minder robuuste geëmailleerde ijzeren – later aluminium – platen aan te schaffen. Zeker als het straatnaambord niet aan een gebouw, maar bijvoorbeeld aan een lantaarnpaal aangebracht moet worden, is dat ook veel handiger. In de ruimer aangelegde wijken met veel tuinen vond dat steeds meer toepassing. Een bezwaar was natuurlijk steeds dat de lavasteen-borden of meteen bij de bouw ingemetseld moesten worden of later in het al bestaande metselwerk uitgehakt; daar zaten de huiseigenaren natuurlijk niet op te wachten.
... 
Hartesteeg - GT_5024
... 
... 
Havenkade - GT_5025
... 
... 
2e Haverstraat - GT_5002
... 
Hermanstraat - GT_5026
... 
... 
Hogerbeetsstraat - GT_5027
... 
Hooglandsekerk Choorsteeg - GT_5028
... 
Hyacinthenstraat - GT_5029
Verder historisch onderzoek
Een onderzoek naar lavasteen-borden via de krantenbank Delpher heeft geen nuttige informatie opgeleverd. Wat Leiden betreft is een lastige factor de Stadhuisbrand van 1929, waardoor oudere informatie uit archieven vrijwel niet meer te krijgen zal zijn. Voor de periode 1929-1946 zullen de archieven van de gemeentesecretarie-afdelingen Financiën en Algemene Zaken misschien nog wat opleveren, maar wellicht eerder nog het archief van Gemeentewerken, omdat die de bordjes moest bestellen, betalen en aanbrengen. Maar dat zijn geen gemakkelijk toegankelijke archieven, dat zal wel enige moeite kosten. En er kan naar elders gekeken worden: zijn er berichten over vergelijkbare bordjes in andere gemeenten in de literatuur? Via internet zal er wel een en ander te vinden zijn; wie werpt zich daarvoor op?
... 
... 
Javastraat - GT_5030
... 
... 
Johan de Wittstraat - GT_5031
... 
Johan Willemshof - GT_5032
... 
Joubertstraat - GT_5033
Meehelpen met inventarisatie?
Om inzicht te krijgen in de hoeveelheid bordjes van lavasteen, is een inventarisatie noodzakelijk. Daarbij doet de Commissie Geveltekens graag een beroep op de lezer. Dat betekent het op dit soort bordjes controleren van veel straten in wijken die zich daarvoor lenen. De nieuwe wijken als Zuid-West, de Merenwijk, Stevenshof enzovoort – zeker op terrein dat pas in 1966 bij de gemeente Leiden is gevoegd – zullen geen enkel bordje van lavasteen bevatten. Maar in de hele binnenstad kunnen er nog aangetroffen worden en ook in de wijken daarbuiten. Met name waar het woningwetwoningen betreft; daar werden ze wellicht al bij de bouw ingemetseld en zijn ze ook wel blijven zitten. Of een bordje een lavasteenbordje is, zal (op misschien een paar gevallen na) altijd wel eenvoudig vast te stellen zijn. Helpt u mee met deze inventarisatie? Noteer dan heel precies waar een bordje zit en maak er eventueel een foto van, zowel van alleen het bordje als ook van een stuk van de gevel. De Commissie Geveltekens gaat dan aan het werk met uw gegevens.
Zie ook:
Straatnaamborden van lavasteen, deel 2 - K t/m L
Straatnaamborden van lavasteen, deel 3 - M t/m R
Straatnaamborden van lavasteen, deel 4 - S t/m Z
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, auteur Dik Kompier. Voor contact met de commissie Geveltekens zie ons colofon.
Een wel heel speciaal soort geveltekens vormen straatnaamborden, maar er zijn wel meer minder bekende soorten geveltekens naast de gewone gevelstenen en eerste stenen: speciaal gevormde muurankers, snijramen en bouwornamenten, zoals kopjes of beeldjes in bogen boven ramen en ander beeldhouw- en pleistergietwerk. Er wordt dus geen heel nauwe definitie gehanteerd.
Straatnaamborden kunnen van allerlei materiaal gemaakt zijn, zoals van hout (de oudste), metaal (al dan niet geëmailleerd) en van lavasteen. Dat is gestold magma uit het binnenste van de aarde, verwant aan (en vaak gelijkgesteld met) basalt, en keihard. Het werd – naast straatsteen –gebruikt om er slijpstenen voor messen en dergelijke van te maken, maar ook als sieraad, vooral als er verschillende kleuren gebruikt worden. Ook waren er kunstmatige rotsen van te maken, wel aardig in tuinen en bij exposities. In deze streken kwam het meestal uit de Eifel, via Andernach.
Lavasteen kun je tot mooie, vrij dunne platen slijpen, die onverslijtbaar zijn. Waar de andere soorten borden op een gevel geplakt, geschroefd of gespijkerd worden, werden die van lavasteen ingemetseld in de muur. Daardoor zijn ze niet alleen weersbestendiger en minder onderhoudsgevoelig, maar ook ‘verdwijnen’ ze minder snel dan die geschroefde borden. Zeker in een studentenstad als Leiden worden die bordjes nog wel eens in een nachtelijke actie losgeschroefd om daarna een studentenkamer te gaan sieren. Hieraan is dus vrij eenvoudig te zien of een bordje van lavasteen is of van een ander materiaal. Bovendien blijven bordjes van lavasteen vrijwel altijd heel mooi leesbaar, terwijl metalen bordjes nog wel eens gaan roesten, de letters verbleken of soms helemaal vervagen en ook nog wel eens beschadigd raken.
Lees hieronder verder over de geschiedenis van de lavaborden in Leiden.
Acaciastraat - GT_5004
Baatstraat - GT_5005
Bakkerssteeg (Pelikaanstraat) - GT_5006
Beschuitsteeg - GT_5007
Bolwerkstraat - GT_5108
Borneostraat - GT_5008
Bothastraat - GT_5009
Geschiedenis
Zoals ook uit het recente boek van Rudi van Maanen en Marijke Mooijaart, Straatnamen in Leiden. Een verhaal van zeven eeuwen (Primavera Pers, Leiden 2019), blijkt (vooral p.70), werden van oudsher, in Leiden pas gestructureerd vanaf 1860, de straatnamen op houten bordjes geschilderd. Eerst wit met zwarte letters, maar al snel witte letters op een blauwe achtergrond. Die werden aan de muren gespijkerd of geschroefd. Maar houten bordjes zijn kwetsbaar, vooral wegens vocht. Daarom werden, wellicht zodra emaillering technisch goed genoeg geworden was, ook geëmailleerde ijzeren bordjes toegepast. Wanneer dat precies plaatsgevonden heeft, is niet gevonden.
Maar inmiddels was lavasteen aan zijn opmars begonnen. Dat is een veel mooier materiaal, doorgaans donkergekleurd en onverslijtbaar. Het werd vooral in siertuinen gebruikt. In Leiden was mw. D. van Laren-Maters, uit een beroemde bloemistenfamilie, leverancier hiervan. Zij had haar zaak in 1883 op het adres Rapenburg 105, vanaf 1884 Nieuwe Rijn 20a. Zij verkocht werkelijk van alles, zoals tegenwoordig een tuincentrum doet. Of zij steen leverde voor de Leidse straatnamenbordjes, valt te betwijfelen. Een ander adres was Bloemkweekerij Flora, Maredijk 61, ook zo’n soort tuincentrum. Ongetwijfeld zijn er nog (vele) meer, als je daar studie van zou maken.
Caeciliastraat - GT_5010
Da Costastraat - GT_5011
De Genestetstraat - GT_5012
De Laat de Kanterstraat - GT_5013
De Ridderstraat - GT_5014
Honderd gulden
Voor nieuwe straatnaambordjes was ieder jaar op de gemeentebegroting zo’n honderd gulden uitgetrokken, ter vervanging van slechte of vermiste bordjes, of voor nieuwe straten (tot 1896 vrijwel uitsluitend in de binnenstad). Zo meldt een verslagje in het Leidsch Dagblad van 7 september 1882 over de begroting voor 1883: “Bovendien zullen 40 nieuwe straatnaambordjes voor ƒ 100 worden aangeschaft.” Het Leidsch Dagblad van 22 oktober 1886 meldt ten aanzien van de begroting voor 1887: “Dat voor straatnaamborden ƒ 180 in plaats van ƒ 100 was uitgetrokken, vond zijn reden in de betere hoedanigheid dier bordjes die nu van lava in plaats van geëmailleerd ijzer zullen worden gemaakt.” Evenzo het Leidsch Dagblad van 10 september 1887 met een vergelijkbaar bericht: weer ƒ 180 voor 40 nieuwe straatnaambordjes. Het jaarverslag over 1888 meldt: “Met de aanschaffing van lava-straatnaamborden, welke zeer goed voldoen, werd voortgegaan.” Het zou er op kunnen wijzen dat in 1886 of 1887 begonnen is met het aanbrengen van bordjes van lavasteen. In een bericht over de begroting voor 1892 werd opnieuw ƒ 180 voor 40 bordjes uitgetrokken en het jaarverslag over 1892 meldt: “De vernieuwing der straatnaamborden werd voltooid.” Mooi, een actie van een jaar of vijf en de hele stad voorzien van mooie onverslijtbare bordjes.
Doelengracht - GT_5015
Driftstraat - GT5016
Dwars Bolwerkstraat - GT_5017
Dwars Koornbrugsteeg ... GT_5018
Geëmailleerde bordjes
Je zou dan denken dat er daarna nooit meer iets over gehoord werd, behalve bij het omdopen van straatnamen of bij vernielingen en zo. Maar het Leidsch Dagblad van 12 augustus 1911 meldt: “Ter vervanging van oude houten straatnaambordjes werden (in 1910) 17 stuks nieuwe geëmailleerde bevestigd.” Zouden dat uitsluitend bordjes in straten buiten de binnenstad zijn, dus ‘geannexeerde’ straten uit 1896? En waarom niet in lavasteen, zoals in de rest van de stad, ook al waren die wellicht wat duurder? In de Gemeenteraad van 30 oktober 1916 kwam zelfs ter sprake dat houten bordjes nog geleidelijk vervangen zouden worden door geëmailleerde; overigens ontaardde deze discussie in een gefulmineer van raadslid Van der Pot (bekend als wethouder en staatsrechtgeleerde) over foutieve schrijfwijzen op de bordjes.
Fabiaanspoort - GT_5019
Fagelstraat - GT_5020
Formosastraat - GT_5021
Garenmarkt - GT_5022
Gerecht - GT_5023
2e Gortestraat - GT_5001
3e Gortestraat - GT_5003
Zeeheldenbuurt
Je zou dan denken dat de lavastenen bordjes uit de gratie waren, maar wijken die in de jaren twintig gebouwd zijn, zoals de Zeeheldenbuurt, krioelen nu nog van lavastenen bordjes, dus men is er toch nog mee doorgegaan. Daarna is er in de Leidse kranten niet veel meer over straatnaambordjes te lezen; hoogstens over een melding in de Raadsvergadering van 21 februari 1939 dat bij verplaatsing van straatnaamborden het gat niet gedicht wordt (van gemeentewege). Als voorbeeld wordt genoemd Oude Vest 205 / hoek Van der Werfstraat. De lavasteen-bordjes werden namelijk ingemetseld, dus als je zo’n bordje uitbreekt, bijvoorbeeld omdat het te hoog zit (een veelgehoorde klacht) of op een ongelukkige plek, dan breek je een gat in de muur, dat aangemetseld hoort te worden.
Nu zal dit een ongelukkig incident zijn geweest, maar het toont wel aan dat de lavasteen op zijn retour was. Kennelijk was het prijsverschil in de crisisjaren 30 voldoende om toch minder robuuste geëmailleerde ijzeren – later aluminium – platen aan te schaffen. Zeker als het straatnaambord niet aan een gebouw, maar bijvoorbeeld aan een lantaarnpaal aangebracht moet worden, is dat ook veel handiger. In de ruimer aangelegde wijken met veel tuinen vond dat steeds meer toepassing. Een bezwaar was natuurlijk steeds dat de lavasteen-borden of meteen bij de bouw ingemetseld moesten worden of later in het al bestaande metselwerk uitgehakt; daar zaten de huiseigenaren natuurlijk niet op te wachten.
Hartesteeg - GT_5024
Havenkade - GT_5025
2e Haverstraat - GT_5002
Hermanstraat - GT_5026
Hogerbeetsstraat - GT_5027
Hooglandsekerk Choorsteeg - GT_5028
Hyacinthenstraat - GT_5029
Verder historisch onderzoek
Een onderzoek naar lavasteen-borden via de krantenbank Delpher heeft geen nuttige informatie opgeleverd. Wat Leiden betreft is een lastige factor de Stadhuisbrand van 1929, waardoor oudere informatie uit archieven vrijwel niet meer te krijgen zal zijn. Voor de periode 1929-1946 zullen de archieven van de gemeentesecretarie-afdelingen Financiën en Algemene Zaken misschien nog wat opleveren, maar wellicht eerder nog het archief van Gemeentewerken, omdat die de bordjes moest bestellen, betalen en aanbrengen. Maar dat zijn geen gemakkelijk toegankelijke archieven, dat zal wel enige moeite kosten. En er kan naar elders gekeken worden: zijn er berichten over vergelijkbare bordjes in andere gemeenten in de literatuur? Via internet zal er wel een en ander te vinden zijn; wie werpt zich daarvoor op?
Javastraat - GT_5030
Johan de Wittstraat - GT_5031
Johan Willemshof - GT_5032
Joubertstraat - GT_5033
Meehelpen met inventarisatie?
Om inzicht te krijgen in de hoeveelheid bordjes van lavasteen, is een inventarisatie noodzakelijk. Daarbij doet de Commissie Geveltekens graag een beroep op de lezer. Dat betekent het op dit soort bordjes controleren van veel straten in wijken die zich daarvoor lenen. De nieuwe wijken als Zuid-West, de Merenwijk, Stevenshof enzovoort – zeker op terrein dat pas in 1966 bij de gemeente Leiden is gevoegd – zullen geen enkel bordje van lavasteen bevatten. Maar in de hele binnenstad kunnen er nog aangetroffen worden en ook in de wijken daarbuiten. Met name waar het woningwetwoningen betreft; daar werden ze wellicht al bij de bouw ingemetseld en zijn ze ook wel blijven zitten. Of een bordje een lavasteenbordje is, zal (op misschien een paar gevallen na) altijd wel eenvoudig vast te stellen zijn. Helpt u mee met deze inventarisatie? Noteer dan heel precies waar een bordje zit en maak er eventueel een foto van, zowel van alleen het bordje als ook van een stuk van de gevel. De Commissie Geveltekens gaat dan aan het werk met uw gegevens.
Zie ook:
Straatnaamborden van lavasteen, deel 2 - K t/m L
Straatnaamborden van lavasteen, deel 3 - M t/m R
Straatnaamborden van lavasteen, deel 4 - S t/m Z
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, auteur Dik Kompier. Voor contact met de commissie Geveltekens zie ons colofon.