GT_1187 ..................................................GT_1188 foto's Devilee
Twee gevelstenen van hardsteen uit het Archeologisch Depot van de Gemeente Leiden.
Een steen waarop staat: ANNO en een steen waarop staat 1681.
Breedte: 61,66 cm
Lengte: 32 cm
Diameter: 13 cm.

Het pand aan de Hooigracht 15-17 werd in 1907 gesloopt ten behoeve van de bouw van het Sint Elisabeth ziekenhuis. Het nieuwe ziekenhuis werd gebouwd door de Leidse architect L. van der Laan en W.F.J. Bouman uit Breda. In het Regionaal Archief Leiden bevindt zich een foto van het gesloopte huis.
De gevelstenen die zich in het depot bevinden, geven de datering aan van het pand; ANNO / 1681.
De gevel van het pand werd bekroond met een fronton waarin zich fraai beeldhouwwerk bevond. Er waren voorwerpen in afgebeeld die de indruk gaven handelswaar te zijn.
De top van het fronton werd gevuld door een exotisch uitziende kop van een man met tulband.
Een afbeelding van deze man is te zien in een prijsvraagrubriek in de Leidse Courant van 09/11/1957: Fotototo voor Speurneuzen. De week erna, de 16e november, vertelde mevrouw Wijsman-v.d. Meelberg (Hooigracht 78) dat de kop afkomstig was van het pand Hooigracht 15-17 en dat deze beschadigd werd tijdens het verwijderen.
De kop verhuisde toentertijd naar de Lakenhal en werd op de binnenplaats bij de fietsenstalling geplaatst.

De kop van de man met tulband doet denken aan de "De Vergulde Turk" in het fronton van Breestraat 84 (nu V&D); ook een kop van een man met tulband. De datering van dit pand is 1673 en het beeldhouwwerk in het fronton wordt toegeschreven aan Pieter Xavery. Het pand aan de Hooigracht dateerde uit 1681, dat maakt het heel goed mogelijk dat de beeldhouwer van dit fronton zich heeft laten inspireren door het werk van Xaverij.
De afgebeelde Oosterling stond symbool voor de handel in angorawol en kameelhaar die de Leidse textielondernemers onderhielden met het Turkse Rijk. Niet alleen haalde men de wol daar vandaan maar het gebied in het Midden-Oosten diende tevens als afzetmarkt voor het eindproduct.
De angorawol werd gebruikt voor het maken van grein. Dit is een sterke stof die geweven werd uit wol en geitenhaar, soms ook kamelenhaar. De productie van, en handel in grein vormde een belangrijke tak van de textielnijverheid in Leiden.
In 1654 werd het zelfs een aparte nering. Ondernemers die zich bezig hielden met grein moesten het poorterschap bezitten. De Greinhal bevond zich op de Hooglandse Kerkgracht, naast het weeshuis. Dit was economisch gedacht in alle opzichten; de wezen werden opgeleid en te werk gesteld in de spinnerij en weverij.

Uit een advertentie van het Leidsch Dagblad 15/05/1882 waarin het pand te koop werd aangeboden kunnen we nog een indruk krijgen van hoe het er van binnen heeft uitgezien;
Te koop een dubbel Heerenhuis met grooten fraai aangelegden en van vele Vrucht- en andere Boomen en Heesters voorzienen Tuin waarin een ruime Koepel benevens eene Schuur, te Leiden aan de Hooigracht O.Z. Straatnummer 15, groot 9 Aren, 42 Centiaren met een Uitgang aan de Middelste Gracht.
Het Huis bevat beneden: ruime Vestibule en Gang met wit Marmer bevloerd, twee Voorkamers, groote Zaal en Achterkamer, beide met Uitzicht in den Tuin, Keuken met Duinwater, Binnenplaats, ruimen watervrijen Kelder met afzonderlijken Wijnkelder, en boven:
twee groote Voorkamers, Binnenkamer, twee groote Achterkamers en een kleine dito, Provisiekamertje, twee Zolders waarvan een afgeschoten Dienstbodenkamertje en een Bergzolder. Al de kamers zijn behangen en de meeste voorzien van Stookplaatsen met marmeren Schoorsteenmantels, benevens Kasten.
Tevens weten we uit de Leidse kranten dat het pand in de jaren '80 van de 19e eeuw bewoond werd door prof. dr. F.W. Krieger, chirurg en lector aan de Universiteit. Hierna werd het bewoond door prof. dr. J.H. Gunning, van 1891-94 predikant le Leiden en daarna door prof. Jelgersma.
Inmiddels waren de Zusters Franciskanessen van de H. Elisabeth (opgericht in 1880) neergestreken in Leiden. In 1892 kochten zij het pand Hooigracht 21, een voormalig pensionaat voor deftige meisjes. Op verzoek van de Leidse hoogleraren Van Iterson en Treub werden er plannen gemaakt voor de oprichting van het Sint Elisabeth Ziekenhuis dat geleid zou worden door de zusters. In de loop der jaren kochten zij verschillende panden aan, om en nabij de Hooigracht o.a. nr. 15, dat toen bewoond werd door prof. Jelgersma.


In het ingangsportaal van het Elisabeth Ziekenhuis is ooit een plaquette aangebracht ter herdenking van de dood van een Duitse piloot die neerstortte in de tuin van het ziekenhuis op 24 oktober 1943. Het is niet bekend wie dit aandenken heeft aangebracht. Deze plaquette is verdwenen bij de verhuizing van het ziekenhuis naar Leiderdorp.

Uit het Leids Dagblad van 23 april 2012:

LEIDEN - Leidenaar Cor Baart wil graag weten waar de plaquette is gebleven die ooit in het bezit was van het voormalige Elisabeth Ziekenhuis aan de Hooigracht. Het zilverkleurige ’monumentje’ hing daar in een gang ter nagedachtenis aan een Duits vliegtuig dat daar op 24 oktober 1943 neerstortte in de binnentuin van het hospitaal.

Baart (67) weet zeker dat de plaquette daar rond 1963 nog moet hebben gehangen in een gang die naar de kapel en binnentuin van het voormalige ziekenhuis leidde. ,,Ik was toen als jonge bouwvakker daar aan het werk en heb het met eigen ogen gezien. Het had de grootte van een A4-tje, met reliëfletters en de kleur was staalachtig. Ik vermoed dat het tijdens de oorlog door het ziekenhuis is opgehangen of door de Duitsers zelf ter nagedachtenis aan de omgekomen piloot.’’

Baart, die zeer geïnteresseerd is in de geschiedenis van Leiden, weet zeker dat de plaquette er in 1970 ook nog hing. ,,Want toen heb ik daar zelf in het ziekenhuis gelegen en het met mijn eigen ogen gezien. In 1972 is het Elisabeth Ziekenhuis verhuisd naar Leiderdorp en werd toen het Rijnland Ziekenhuis. Wat er vervolgens met de plaquette is gebeurd, weet ik niet. Is het meegenomen? Of is het daar blijven hangen en misschien wel meegenomen door krakers omdat het gebouw een tijd heeft leeggestaan? Later is de faculteit psychologie van universiteit er in gekomen. Misschien weet die er meer van.’’

In de aanloop naar de dodenherdenking op 4 mei en de viering van de bevrijding één dag later, lijkt het amateurhistoricus Baart gepast om aandacht te vragen voor de verdwenen plaquette. Wie informatie heeft kan mailen naar: stadsredactie@leidschdagblad.nl


De catalogus van voorwerpen in het Stedelijk Museum "De Lakenhal" te Leiden 1924, meldt onder cat.nr. 2369: Twee steenen waarop: ANNO 1681 en steen met wapen (vier molenwieken) en twee driehoekige zijstukken. Afkomstig van het perceel Hooigracht no. 15. In de catalogus van 1914 had dit het cat.nr. 2111.
Het zou dus zeer wel kunnen zijn dat deze stenen bij de afbraak van het pand voor de nieuwbouw van het St. Elizabethziekenhuis, naar het museum overgebracht zijn.
Mogelijk zijn dus niet alle onder dit cat.nr. opgenomen stenen c.a. afkomstig van nr. 15, maar ook van de buurpanden.

Literatuur:

Cor Smit, Van heinde en verre, nieuwe Leidenaren door de eeuwen heen, Primavera Pers, Leiden, 2009.

Opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, zie verder ons colofon.