Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: Int la[n]t van beloften

  • Leiden
  • Geschiedenis 1601-1700
  • Gebouwen

Gevelteken Hoekpand Beestenmarkt/Nieuwe Beestenmarkt 2


GT_1044


foto W. Devilee

De gevelsteen is aangebracht in de zijgevel van het hoekpand Beestenmarkt/Nieuwe Beestenmarkt, voorstellende de 'Verspieders van Kanaän'.
Onderschrift: INT * LAT * VAN BELOFTEN - IN DE * NIEVESTADT
Datering: kort na 1611, toen hier stadsuitbreiding plaatsvond.

Na het beleg door de Spaanse troepen in de jaren 1573 en 1574 brak een nieuwe bloeitijd voor Leiden aan.
De volgende factoren zorgden voor een grote toename van de Leidse bevolking;
- In 1575 werd de universiteit gesticht.
- De lakennijverheid, die lang in kwijnende positie had verkeerd, en in het midden van de 16de eeuw zelfs in een periode van groot verval raakte, kwam na de periode van het beleg weer tot bloei mede door de toestroom van Vlamingen.
Er ontstond een grote behoefte aan nieuwe ruimtes voor wonen en werken maar binnen de oude stadsmuren konden deze niet gevonden worden.
In 1610 werd dan ook een vierde vergroting van de stad uitgevoerd die in 1612 was voltooid. Een brede strook aan de noordzijde buiten de Oude Singel, van het Galgewater tot de Heerengracht, werd bij de stad gevoegd en met een wal, bolwerken en gracht bevestigd.
Dit gedeelte van de stad werd in de volksmond “Nieuwe Stad” genoemd.

Uit deze tijd dateert de gevelsteen. Wat de bestemming was van het pand waarop de gevelsteen was aangebracht is nog onduidelijk. In 1615 kreeg stratenmaker Pieter Arentsz., afkomstig uit Dordrecht, een kavel in bouwblok E in handen en liet dit pand bouwen dat hij overigens nooit bewoond heeft. Hij verhuurde het mogelijk aan een herbergier of een kroegbaas.
In het begrafenisregister van het Regionaal Archief Leiden is een registratie opgenomen van een Dirck Byiateris die op 01-06-1616 is begraven en woonachtig was in 'Het Land van Beloften'.

De keuze voor het onderwerp van de afbeelding op de gevelsteen in het nieuwe stadsdeel ligt voor de hand; er wordt een overeenkomst aangegeven van de Leidse bevolking met de 'Verspieders van Kanaän'.
De Leidenaars die zich zouden vestigen in het nieuwe stadsdeel zouden in het land van beloften terechtkomen.
Overigens is Leiden niet de enige stad waar een gevelsteen met dit onderwerp voorkomt. In Amsterdam bevinden zich er twee; op de Herengracht en Rozengracht, in Purmerend op de Westerstraat en in Roosendaal één op de Raadhuisstraat. Ook in Schiedam wordt er één bewaard.

Het verhaal van de 'Verspieders van Kanaän' wordt beschreven in het bijbelboek Numeri, hoofdstuk 13, vers 1-33.
Nadat het volk van Israël, onder leiding van Mozes, gevlucht was uit Egypte kwamen ze, na een jaar van zwerven in de woestijn, bij het land Kanaän.
Mozes kreeg de opdracht twee mannen van iedere stam uit te zenden om het land te verkennen.

"De HERE sprak tot Mozes; Zend mannen uit om het land Kanaän te verspieden, dat ik de Israëlieten geven zal; telkens één man zult gij zenden als vertegenwoordiger van de stam zijner vaderen: allen vorsten onder hen. Toen zond Mozes hen heen uit de woestijn Paran, naar het bevel des HEREN (...) Weest moedig en neemt van de vrucht des lands mede. Het was toen juist de tijd der eerste druiven (...) Toen zij in het dal Eskol gekomen waren, sneden zij daar een rank met één tros druiven af, die zij met hun tweeën aan een draagstok droegen; ook enige granaatappelen en vijgen (...) Na verloop van veertig dagen keerden zij terug van het verspieden van het land; zij gingen op weg en kwamen tot Mozes en Aäron en de gehele vergadering der Israëlieten in Kades, in de woestijn Paran, en brachten hun en de gehele vergadering bericht en toonden hun de vrucht van het land".

Een onderdeel van de opdracht die de twaalf verspieders kregen, was ook enkele vruchten uit het Beloofde Land mee te nemen. Zij moesten het land niet alleen verkennen en mondeling verslag uitbrengen van hun reis, de ligging van de steden, de kwaliteit van het land en het karakter van de bevolking, maar zij moesten ook concreet iets tonen van het voedsel dat er te vinden was. Zodoende zouden de Israëlieten, terwijl zij nog in de woestijn waren, alvast een idee krijgen van wat het land Kanaän aan zegeningen te bieden had.
De eerste kennismaking met het Beloofde Land was zeker niet teleurstellend, want de verspieders brachten maar liefst drie soorten vruchten met zich mee. De belangrijkste en ook de bekendste van deze vruchten was de grote druiventros, die zij met hun tweeën moesten dragen.

Over de tekst onder de afbeelding is al geruime tijd een discussie gaande. Volgens de regels van de spelling van de Nederlandse taal ontbreken een aantal letters in het onderschrift. Eigenlijk zou er voluit geschreven moeten staan:

IN HET LAND VAN BELOFTEN- IN DE NIEUWE STAD

Maar dat staat er duidelijk niet.

Boven de A van het woord LAT is een klein streepje zichtbaar waarvan het niet duidelijk is of het een golfje is dat onderdeel is van de decoratie, of dat het een afkortingsstreepje is dat aangeeft dat hier de letter N ontbreekt.
Sommigen pleiten voor het laatste en zouden graag zien dat het streepje zwart gemaakt wordt.



Anderen zijn het daar niet mee eens aangezien het afkortingsstreepje zich niet op de juiste plaats bevindt. Klik hier voor de uitleg van deze visie.

In 1938 werd de gevelsteen op initiatief van de 'Vereniging Oud Leiden' gerestaureerd.
Rondom de steen werd een kraag van oude rood gekleurde stenen aangebracht om de afbeelding op de steen beter tot zijn recht te laten komen.
Onder leiding van de Haagse kunstenaar Gerard Jansen, die vaker opdrachten voor Monumentenzorg uitvoerde, werd de steen schoongemaakt.
Er was niets bekend over de oorspronkelijke kleuren van de steen en men was verheugd dat onder de oude lagen het oorspronkelijke lichtblauw van de achtergrond, het groen van de ondergrond en bruin van de mantels tevoorschijn kwam.

Uit het Leids Jaarboekje van 1939:

Bij zijn streven tot het doen herleven van geschied-
kundige schoonheid in onze stad heeft het bestuur
den gevelsteen in den zijgevel van pand aan den Beesten-
markt 50 doen schoonmaken ‘en beschilderen. Deze
gevelsteen vertoont een aan het Oude Testament
(Numeri 13) ontleend geliefd motief: twee zwierig
gekleede mannen, die aan een tot op de schouders rus-
tende draagstok een bijna tot ,den grond reikende
druiventros torsen. Onder d,e voorstelling leest men:
Int lant 1) van beloften
In de nieue stadt

l) De n wordt op den steen aangegeven door het
dwarsstreepje boven de a.


Klik hier voor het kaartje met de locatie van de gevelsteen.

Bronnen:
E.H. ter Kuile, Leiden en Westelijk Rijnland. Rijksuitgeverij Dienst van de Nederlandsche Staatscourant, Den Haag / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1944
Pancras van der Vlist, Geveltekens Leiden, Amersfoort, Bekking en Blitz, uitgevers, 2007.

Zie ook: Dirk J. de Vries, Gezichten op gevels van huizen 1400-1700, p. 77, W Books 2022


Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Zie verder colofon
kaart