Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: Poortjes van de Penshal

  • Leiden
  • Geschiedenis 1601-1700
  • Gebouwen

Gevelteken, Breestraat 103 en Langebrug tussen nr. 22 en 24

................
GT_1027 .... GT_1042
Poort in de Breestraat -----------------Poort aan de Langebrug

De Penshal was min of meer een doorloop van de Breestraat naar de Langebrug, met daarin overdekte banken waarop slachtafval en varkensvlees uitgestald werd voor de verkoop.
De vleeshandelaren brachten hun waren eerst naar de Vleeshal die zich onder het stadhuis bevond. Wat niet verkocht kon worden in de Vleeshal werd naar de Penshal gebracht om daar verhandeld te worden.
De ingangspartij van de Penshal aan de Breestraat wordt gevormd door een poortje met een Dorische omlijsting van witte zandsteen afkomstig uit de buurt van Bremen. Een ramskop dient als sluitsteen voor de boog van de poort.
Aan de achterzijde van de Penshal, aan de Langebrug, bevindt zich een poort die door velen ook wel 'Schapenpoortje' wordt genoemd. Boven de boog van het Bentheimerstenen poortje zit een ram op z'n achterpoten op een console. Het dier is naar links gewend en houdt een wapenschild vast met daarop de Leidse Sleutels.
Beide poorten zijn waarschijnlijk gebouwd naar ontwerp van de stadsmetselaar van Leiden, Van Bilderbeek, die van 1606 tot 1639 in functie was. Datering van de poorten is 1607.

Penshal
Van de Penshal is niets anders over dan de ingang aan de Breestraat tussen de nrs. 101 en 103, en de uitgang aan de Langebrug tussen de nrs. 22 en 34. De ingang aan de Breestraat wordt gevormd door een poortje van Bückeburgersteen, bekroond door een cartouche met het stadswapen en opschrift: ‘Anno 1607’. Ook is er een gangetje achter dit poortje. Dit leidt naar de ruimte tussen de huizen waar vroeger de penshal werd gehouden. Net zo’n gangetje voert naar het Bentheimerstenen poortje aan de Langebrug, dat ongetwijfeld uit dezelfde tijd dateert als het poortje aan de Breestraat.
In de beeldbank van het Regionaal Archief Leiden bevindt zich een tekening van Jacob Timmermans uit 1788, waarop het vooraanzicht van de Penshal te zien is.
Een andere tekening, eveneens van Timmermans uit 1788, laat de oude situatie van het terrein zien.

Breestraatzijde
De ingangspartij van de Penshal aan de Breestraat wordt gevormd door een poortje met een Dorische omlijsting van Bückeburgersteen. Dat is een witte zandsteensoort afkomstig uit de buurt van Bremen. Een ramskop dient als sluitsteen voor de boog van de poort.

....

Achter de poort loopt een gangetje dat wordt overdekt door ribloze kruisgewelfjes in vijf traveeën dat leidt naar de ruimte tussen de huizen waar vroeger de Penshal werd gehouden.
Deze poort wordt als het ware gespiegeld in de poort aan de overkant in de stadhuisgevel.

Hans Vredeman de Vries
In de decoratieve elementen in de omlijsting zijn de invloeden van de laat 16e eeuwse ontwerper Hans Vredeman de Vries te zien. Hij was in zijn tijd een gewild ontwerper en ook op de gevel van het Leidse stadhuis zijn zijn invloeden te bespeuren. De poort wordt bekroond door een cartouche met het Leidse stadswapen en opschrift: ‘Anno 1607’, naar ontwerp van Claes Cornelisz. Van Es.
De ingangspoort was waarschijnlijk nooit beschilderd totdat het in 1976 een fikse opknapbeurt kreeg waarbij door het plaatsen van het afstapje de basementen weer zichtbaar werden.


Het wapen is in 2007 niet correct beschilderd; de rode sleutels horen op een wit front weergegeven te zijn!

Langebrugzijde
Aan de achterzijde van de Penshal, aan de Langebrug, bevindt zich een poort die door velen ook wel 'Schapenpoortje' wordt genoemd.

......

Boven de boog van het Bentheimerstenen poortje zit een ram op z'n achterpoten op een console. Het dier is naar links gewend en houdt een wapenschild vast met daarop de Leidse Sleutels.
Aan weerszijden van de deur bevinden zich stafvormige zandstenen decoraties met Ionische voluten. In de decoratieve elementen in de omlijsting zijn ook weer de invloeden van de laat 16e eeuwse ontwerper Hans Vredeman de Vries te zien.

Beide poorten zijn waarschijnlijk gebouwd naar ontwerp van de stadsmetselaar van Leiden, Van Bilderbeek, die van 1606 tot 1639 in functie was. Datering van de poorten is 1607.

Het Leids Jaarboekje 1950 vermeldt:
"Het zandstenen schaapje boven de Penshalpoort, Langebrug 22/24, hetwelk door inroesten van de ijzeren ankers was gescheurd, werd door de Dienst der Gemeentewerken hersteld en van bronzen ankers voorzien."

De poorten aan de Breestraat en de Schapenpoort aan de Langebrug zijn Rijksmonumenten.


Bronnen:

E.H. ter Kuile, Monumenten van Leiden en Westelijk Rijnland. Rijksuitgeverij Dienst van de Nederlandsche Staatscourant, Den Haag / Rijksdienst voor de Monumentenzorg, Zeist 1944.
Pancras van der Vlist, Geveltekens Leiden, Amersfoort, Bekking en Blitz, uitgevers, 2007.
Leids Jaarboekje 1950

Dit verhaal en de foto's zijn opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Zie verder colofon t.a.v. de auteur; A. van Leeuwen;
kaart