Verhaal: De Mors, Transvaal en Lage Mors
- Leiden
- Gebouwen
Gevelteken inventarisatie
TRANSVAAL en LAGE MORS
Deze wijken bestaan uit:
1) Woongebieden,
Versieringen en ornamenten aan huizen zijn hier talrijk maar niet meegenomen in de inventarisatie, met uitzondering van de ad 6) genoemde stenen versieringen;
1) decoratieve elementen zoals zonnetjes, vlinders enz. Opmerkelijk is het naambordje Cronjeboulevard in de Cronjestraat,
2) functionele versieringen zoals fraaie deurbellen, naambordjes (bijv. een versierde dakpan), huisnummerbordjes, brievenbussen enz.,
3) muurgedichten en muurschilderingen,
4) bijzondere vlaggenstokhouders met bijv. het Nederlandse wapen erop,
5) bijzondere muurankers,
6) bijzondere ingemetselde stenen versieringen zoals typische sluitstenen.
De wijken Transvaal en Lage Mors zijn globaal in te delen in drie delen;
- A. Gebied rond de Morsweg.
Dit is het oudste deel van de wijk. Gebouwd van circa 1880 tot na 1910.
Op 1 augustus 1896 vond de eerste stadsuitbreiding plaats sinds de 17e eeuw, waarbij ook dit gebied in Leidse handen kwam, voorheen hoorde dit gebied bij Oegstgeest. Er was toen al enige lintbebouwing aanwezig. Hier zijn ook de meeste gevelstenen aanwezig; vooral veel eerste steen leggingen, voornamelijk langs de hoofdweg (Morsweg), maar niet in zijstraten.
- B. Gebied rond de Lage Morsweg, tussen de spoorlijn naar Den Haag en Park Kweeklust.
Bij de Leidse stadsuitbreiding van 1 januari 1920 werd dit gebied overgenomen van Oegstgeest. In de jaren '30 t/m '50 werden hier laagbouwwoningen neergezet.
- C. Gebied tussen Park Kweeklust, Plesmanlaan, Haagse Schouwweg en Lelielaan. Hier staan galerijflats en bevindt zich de wijk Bockhorst. Deze dateert van rond 1960-1980. Hier zijn geen gevelstenen aangetroffen.
2) Industriegebieden en kantoren:
Bedrijfspanden, kantoren, scholen, kinderdagverblijven enz. hebben naamaanduidingen en neonreclames op de gevels. Dit zijn de moderne opvolgers van de vroegere functionele gevelstenen stenen, die een ambacht aanduidden, zoals bijv. de Gecroonde Schaar.
Het zijn er vele en daarbij zijn ze niet bestendig, daarom worden deze geveltekens niet meegenomen in de inventarisatie. Een uitzondering vormt de enorme kraan aan de voorgevel van 'Van der Linden' aan de Morsweg 55. Deze geniet enige stedelijke bekendheid.
- A. Aan de Plesmanlaan o.a. het oude Belastingkantoor, Heerema en Motorhuis: 1 gevelsteen.
- B. Morsweg nr 55 bij Spoorlijn naar Utrecht.
- C. Bij de Verbeekstraat.
3) Doorsnijding door spoorlijn naar Utrecht (1878) en Den Haag/Rotterdam. Hier zijn 3 gevelstenen te vinden.
Bijzondere geveltekens:
Gevelstenen in de gevel aangebracht:
Dit zijn er ongeveer 18. Daarbij is een set van ca. 12 gevelstenen geteld als één gevelsteen.
Bedrijfsaanduidingen:
Bedrijfsterrein Morsweg 55: grote kraan aan gevel van 'Van der Linden Installateurs'.
Ingemetselde stenen versieringen;
... 
GT_1440
Morsweg 41-49: Met plantenmotieven versierde sluitstenen boven de deuren
... 
GT_1441
Morsweg/hoek Rijnzichtstraat: met gezichten versierde sluitstenen boven de deuren. Onbekend, wie er precies zijn afgebeeld.
Dit pand is een gemeentelijk monument.
Huize Spoorzicht, Rijnzichtstraat 57.
GT_1442
Morsweg 57a
Sluitsteen met mannenkopje
GT_1443
Morsstraat 142/144: gevelsteen of ornament: versierde dierenkop als mond van een regenpijp. Dit komt vaker voor bij historische bouwstijlen.
Geveltekens:
GT_1444
Morsweg 20, gevelteken wit geschilderde T, deze gaf aan dat hier een telefoon aanwezig was.
In het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog werden de meeste telefoons afgesloten. Alleen de aansluitingen van mensen met een maatschappelijk relevante functie, zoals artsen en overheidsdienaren werden behouden. De Duitsers, die een invasie aan zagen komen, geboden vervolgens in juni 1944, dat iedereen met een werkende telefoon een witte T naast de deur zou schilderen. Zo wist men bij geval van onraad, bij wie men kon telefoneren. Deze T´s zijn nog altijd op vele gevels te zien. Dit onderwerp werd ook behandeld op de tentoonstelling 'Het spoor bijster', die van 6 tot 28 januari 2009 in het Stadsbouwhuis werd gehouden. Zie Leids Nieuwsblad 23 januari 2009.
Rijnzichtstraat 57, een witte T, Huize Spoorzicht.
Gevelstenen in de gevel aangebracht:
... 
GT_1446
Morsweg 22: DE EERSTE STEEN GELEGD - AME VAN DISHOECK - OUD 3 JAAR - 08-09-1895. Dit pand werd vlak voor de Leidse stadsuitbreiding van 1 augustus 1896 gerealiseerd.
.. 
GT_1447
Morsweg 30A; Wit pand: bij de eerste verdieping een gevelsteen: ANNO 1903.
GT_1448
Morsweg 36: ABRAHAM PEL 14 JUNI 1911.
GT_1449
Morsweg 38: JAN PEL GZ 14 JUNI 1911.
... 
GT_1450
Morsweg 41: DE EERSTE STEEN GELEGD 19 MEI 1879 DOOR FRANCISCUS HERMANNUS VAN DER KAMP OUD 6(?) JAAR. Deze woningen stonden er dus al geruime tijd, voordat ze bij de stadsuitbreiding van 1896 bij Leiden gingen behoren.
GT_1451
Morsweg 57A: DE EERSTE STEEN GELEGD DOOR DIRK WILLEM CORNELIS EN GEERTRUIDA REIVEILO 8 APRIL 1900.
... 
GT_1452
Morsweg 97, dit huis ligt naar achteren, tegen spoorbaan, bereikbaar via paadje;
DE EERSTE STEEN GELEGD DOOR KRIJN GIEZEN - 25-10-1897.
... 
GT_1453
Morsweg 107, DE EERSTE STEEN GELEGD DOOR JOH ......DE SCHOOT(?) 1.......1900(?) OUD 2 1/2 JAAR Gevelsteen is slecht te lezen. Restauratie is nodig.
... 
GT_1454
Morsweg 204, Steen met stadswapen, 2 sleutels.
GT_1458
Plesmanlaan, Spoorwegviaduct.
Dit ligt op de grens van het onderzoeksgebied: hier is een steen te vinden met het moderne embleem van NS (dubbele pijl) en het jaartal 1994. In het begin van de jaren 90 van de afgelopen eeuw werd op een klein stukje van de spoorlijn naar Utrecht, namelijk tussen Leiden CS en het Haagwegterrein het spoor verdubbeld. Waar de spoorlijn aantakt aan de lijn naar Den Haag moest het viaduct worden uitgebreid. In feite werd een nieuw viaduct over de Plesmanlaan gebouwd, tegen het al bestaande viaduct uit de jaren 50 aan.
Foto nog toevoegen
Spoorwegviaduct, Lage Morsweg: Het embleem van de NS en jaartal 1990.
Omdat het treinverkeer vanuit Amsterdam via Leiden naar Den Haag steeds drukker werd en bovendien in de jaren 70 en 80 Schiphol op het spoorwegnet werd aangesloten, was het tweesporige trace tussen Leiden en Den Haag/Rotterdam te smal en te druk geworden. Rond 1990 werd de spoorlijn viersporig gemaakt. Daarbij werden nieuwe viaducten gebouwd.
GT_1456
Spoorwegviaduct Lelylaan ligt op de grens van het onderzoeksgebied. NS-embleem en jaartal 1993.
GT_1441
Lage Morsweg, decoratief vrouwenkopje.
GT_1457
Lage Morsweg 18/20:
WBV DE TUINSTADWIJK - PLAN 5 EN 6 - IN GEBRUIK GENOMEN MAART 1951 - EERSE STEEN GELEGD DOOR DE WELEDELACHTBARE HEER A:J.JONGELEEN-WETHOUDER VAN OPENBARE WERKEN.
Mogelijkheid tot woningbouw werd hier gerealiseerd door de stadsuitbreiding van 1 januari 1920. Woningen werden hier gerealiseerd van 1933 tot in de jaren 50. (Zie Leiden, De geschiedenis van een Hollandse stad)
Arie Johannes Jongeleen werd geboren in 1894 in een eenvoudig arbeidersgezin. Hij was verzekeringsagent en van 1935 tot 1962 (met onderbreking in de 2e wereldoorlog) aan de gemeenteraad verbonden, waarin maar liefst 16 jaar als wethouder (1946-1962). Hij stierf in 1971 (zie: het Leidse Pluche, 150 jaar gemeentebestuur Leiden)
Damlaan: Pacellischool: set van 5 gevelsten boven de ingang (op soort poort). Denkelijk bijbelse motieven.
Damlaan: muur school De Morskring/ProoLeiden: set van 8 gevelstenen: gezichten of diermotieven. Reden onduidelijk.
Dijkstraat naast nr 3: poortje genaamd Kruithuis: set van 2 gevelstenen: een met Leidse sleutels, de ander met opschrift:
SL.F LEIDEN
Motorhuis, hoek (fietspad) Plesmanlaan/Vondellaan:
1919-1994 - 75 JAAR MOTORHUISGROEP - EERSTE STEEN GELEGD IN HET JUBILEUMJAAR
Onbekende steen/ niet thuis te brengen
Roemer Visscherstraat naast 38/38A: Op een muurtje staat hier een merkwaardige steen.
Bronnen:
P.J. Blok, Leiden, De geschiedenis van een Hollandse stad, deel 4.
J.A. van Doorn-Beersma, D.J. Faber, Werkgroep Leden Leidse Gemeenteraad,
Het Leidse Pluche, 150 jaar gemeentebestuur Leiden, Vereniging Jan van Hout, 2001.
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Voor meer informatie of contact met de commissie raadpleeg ons colofon.
Eventuele aanvullingen voor dit verhaal kunt u sturen naar geveltekens@oudleiden.nl
Deze wijken bestaan uit:
1) Woongebieden,
Versieringen en ornamenten aan huizen zijn hier talrijk maar niet meegenomen in de inventarisatie, met uitzondering van de ad 6) genoemde stenen versieringen;
1) decoratieve elementen zoals zonnetjes, vlinders enz. Opmerkelijk is het naambordje Cronjeboulevard in de Cronjestraat,
2) functionele versieringen zoals fraaie deurbellen, naambordjes (bijv. een versierde dakpan), huisnummerbordjes, brievenbussen enz.,
3) muurgedichten en muurschilderingen,
4) bijzondere vlaggenstokhouders met bijv. het Nederlandse wapen erop,
5) bijzondere muurankers,
6) bijzondere ingemetselde stenen versieringen zoals typische sluitstenen.
De wijken Transvaal en Lage Mors zijn globaal in te delen in drie delen;
- A. Gebied rond de Morsweg.
Dit is het oudste deel van de wijk. Gebouwd van circa 1880 tot na 1910.
Op 1 augustus 1896 vond de eerste stadsuitbreiding plaats sinds de 17e eeuw, waarbij ook dit gebied in Leidse handen kwam, voorheen hoorde dit gebied bij Oegstgeest. Er was toen al enige lintbebouwing aanwezig. Hier zijn ook de meeste gevelstenen aanwezig; vooral veel eerste steen leggingen, voornamelijk langs de hoofdweg (Morsweg), maar niet in zijstraten.
- B. Gebied rond de Lage Morsweg, tussen de spoorlijn naar Den Haag en Park Kweeklust.
Bij de Leidse stadsuitbreiding van 1 januari 1920 werd dit gebied overgenomen van Oegstgeest. In de jaren '30 t/m '50 werden hier laagbouwwoningen neergezet.
- C. Gebied tussen Park Kweeklust, Plesmanlaan, Haagse Schouwweg en Lelielaan. Hier staan galerijflats en bevindt zich de wijk Bockhorst. Deze dateert van rond 1960-1980. Hier zijn geen gevelstenen aangetroffen.
2) Industriegebieden en kantoren:
Bedrijfspanden, kantoren, scholen, kinderdagverblijven enz. hebben naamaanduidingen en neonreclames op de gevels. Dit zijn de moderne opvolgers van de vroegere functionele gevelstenen stenen, die een ambacht aanduidden, zoals bijv. de Gecroonde Schaar.
Het zijn er vele en daarbij zijn ze niet bestendig, daarom worden deze geveltekens niet meegenomen in de inventarisatie. Een uitzondering vormt de enorme kraan aan de voorgevel van 'Van der Linden' aan de Morsweg 55. Deze geniet enige stedelijke bekendheid.
- A. Aan de Plesmanlaan o.a. het oude Belastingkantoor, Heerema en Motorhuis: 1 gevelsteen.
- B. Morsweg nr 55 bij Spoorlijn naar Utrecht.
- C. Bij de Verbeekstraat.
3) Doorsnijding door spoorlijn naar Utrecht (1878) en Den Haag/Rotterdam. Hier zijn 3 gevelstenen te vinden.
Bijzondere geveltekens:
Gevelstenen in de gevel aangebracht:
Dit zijn er ongeveer 18. Daarbij is een set van ca. 12 gevelstenen geteld als één gevelsteen.
Bedrijfsaanduidingen:
Bedrijfsterrein Morsweg 55: grote kraan aan gevel van 'Van der Linden Installateurs'.
Ingemetselde stenen versieringen;
GT_1440
Morsweg 41-49: Met plantenmotieven versierde sluitstenen boven de deuren
GT_1441
Morsweg/hoek Rijnzichtstraat: met gezichten versierde sluitstenen boven de deuren. Onbekend, wie er precies zijn afgebeeld.
Dit pand is een gemeentelijk monument.
Huize Spoorzicht, Rijnzichtstraat 57.
GT_1442
Morsweg 57a
Sluitsteen met mannenkopje
GT_1443
Morsstraat 142/144: gevelsteen of ornament: versierde dierenkop als mond van een regenpijp. Dit komt vaker voor bij historische bouwstijlen.
Geveltekens:
GT_1444
Morsweg 20, gevelteken wit geschilderde T, deze gaf aan dat hier een telefoon aanwezig was.
In het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog werden de meeste telefoons afgesloten. Alleen de aansluitingen van mensen met een maatschappelijk relevante functie, zoals artsen en overheidsdienaren werden behouden. De Duitsers, die een invasie aan zagen komen, geboden vervolgens in juni 1944, dat iedereen met een werkende telefoon een witte T naast de deur zou schilderen. Zo wist men bij geval van onraad, bij wie men kon telefoneren. Deze T´s zijn nog altijd op vele gevels te zien. Dit onderwerp werd ook behandeld op de tentoonstelling 'Het spoor bijster', die van 6 tot 28 januari 2009 in het Stadsbouwhuis werd gehouden. Zie Leids Nieuwsblad 23 januari 2009.
Rijnzichtstraat 57, een witte T, Huize Spoorzicht.
Gevelstenen in de gevel aangebracht:
GT_1446
Morsweg 22: DE EERSTE STEEN GELEGD - AME VAN DISHOECK - OUD 3 JAAR - 08-09-1895. Dit pand werd vlak voor de Leidse stadsuitbreiding van 1 augustus 1896 gerealiseerd.
GT_1447
Morsweg 30A; Wit pand: bij de eerste verdieping een gevelsteen: ANNO 1903.
GT_1448
Morsweg 36: ABRAHAM PEL 14 JUNI 1911.
GT_1449
Morsweg 38: JAN PEL GZ 14 JUNI 1911.
GT_1450
Morsweg 41: DE EERSTE STEEN GELEGD 19 MEI 1879 DOOR FRANCISCUS HERMANNUS VAN DER KAMP OUD 6(?) JAAR. Deze woningen stonden er dus al geruime tijd, voordat ze bij de stadsuitbreiding van 1896 bij Leiden gingen behoren.
GT_1451
Morsweg 57A: DE EERSTE STEEN GELEGD DOOR DIRK WILLEM CORNELIS EN GEERTRUIDA REIVEILO 8 APRIL 1900.
GT_1452
Morsweg 97, dit huis ligt naar achteren, tegen spoorbaan, bereikbaar via paadje;
DE EERSTE STEEN GELEGD DOOR KRIJN GIEZEN - 25-10-1897.
GT_1453
Morsweg 107, DE EERSTE STEEN GELEGD DOOR JOH ......DE SCHOOT(?) 1.......1900(?) OUD 2 1/2 JAAR Gevelsteen is slecht te lezen. Restauratie is nodig.
GT_1454
Morsweg 204, Steen met stadswapen, 2 sleutels.
GT_1458
Plesmanlaan, Spoorwegviaduct.
Dit ligt op de grens van het onderzoeksgebied: hier is een steen te vinden met het moderne embleem van NS (dubbele pijl) en het jaartal 1994. In het begin van de jaren 90 van de afgelopen eeuw werd op een klein stukje van de spoorlijn naar Utrecht, namelijk tussen Leiden CS en het Haagwegterrein het spoor verdubbeld. Waar de spoorlijn aantakt aan de lijn naar Den Haag moest het viaduct worden uitgebreid. In feite werd een nieuw viaduct over de Plesmanlaan gebouwd, tegen het al bestaande viaduct uit de jaren 50 aan.
Foto nog toevoegen
Spoorwegviaduct, Lage Morsweg: Het embleem van de NS en jaartal 1990.
Omdat het treinverkeer vanuit Amsterdam via Leiden naar Den Haag steeds drukker werd en bovendien in de jaren 70 en 80 Schiphol op het spoorwegnet werd aangesloten, was het tweesporige trace tussen Leiden en Den Haag/Rotterdam te smal en te druk geworden. Rond 1990 werd de spoorlijn viersporig gemaakt. Daarbij werden nieuwe viaducten gebouwd.
GT_1456
Spoorwegviaduct Lelylaan ligt op de grens van het onderzoeksgebied. NS-embleem en jaartal 1993.
GT_1441
Lage Morsweg, decoratief vrouwenkopje.
GT_1457
Lage Morsweg 18/20:
WBV DE TUINSTADWIJK - PLAN 5 EN 6 - IN GEBRUIK GENOMEN MAART 1951 - EERSE STEEN GELEGD DOOR DE WELEDELACHTBARE HEER A:J.JONGELEEN-WETHOUDER VAN OPENBARE WERKEN.
Mogelijkheid tot woningbouw werd hier gerealiseerd door de stadsuitbreiding van 1 januari 1920. Woningen werden hier gerealiseerd van 1933 tot in de jaren 50. (Zie Leiden, De geschiedenis van een Hollandse stad)
Arie Johannes Jongeleen werd geboren in 1894 in een eenvoudig arbeidersgezin. Hij was verzekeringsagent en van 1935 tot 1962 (met onderbreking in de 2e wereldoorlog) aan de gemeenteraad verbonden, waarin maar liefst 16 jaar als wethouder (1946-1962). Hij stierf in 1971 (zie: het Leidse Pluche, 150 jaar gemeentebestuur Leiden)
Damlaan: Pacellischool: set van 5 gevelsten boven de ingang (op soort poort). Denkelijk bijbelse motieven.
Damlaan: muur school De Morskring/ProoLeiden: set van 8 gevelstenen: gezichten of diermotieven. Reden onduidelijk.
Dijkstraat naast nr 3: poortje genaamd Kruithuis: set van 2 gevelstenen: een met Leidse sleutels, de ander met opschrift:
SL.F LEIDEN
Motorhuis, hoek (fietspad) Plesmanlaan/Vondellaan:
1919-1994 - 75 JAAR MOTORHUISGROEP - EERSTE STEEN GELEGD IN HET JUBILEUMJAAR
Onbekende steen/ niet thuis te brengen
Roemer Visscherstraat naast 38/38A: Op een muurtje staat hier een merkwaardige steen.
Bronnen:
P.J. Blok, Leiden, De geschiedenis van een Hollandse stad, deel 4.
J.A. van Doorn-Beersma, D.J. Faber, Werkgroep Leden Leidse Gemeenteraad,
Het Leidse Pluche, 150 jaar gemeentebestuur Leiden, Vereniging Jan van Hout, 2001.
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Voor meer informatie of contact met de commissie raadpleeg ons colofon.
Eventuele aanvullingen voor dit verhaal kunt u sturen naar geveltekens@oudleiden.nl