Verhaal: Heilige Geest of Cornelis Sprongh hofje
- Leiden
- Geschiedenis 1601-1700
- Geschiedenis 1901-1950
- Gebouwen
Geveltekens Doezastraat 1a
Het Heilige Geesthofje is ook bekend onder de naam Cornelis Sprongh hofje.
.... 
GT_1181 ................ GT_1058
Foto W. Devilee
...
GT_1095
Dit is het wapen van Mr. Dr. Godefridus Franciscus Maria baron van Hugenpoth tot Aerdt (1860-1930), die in de jaren twintig onder regent Wittert van Hoogland en rentmeester mr. A.J. Sormani de “mede-regent” was (dus tot zijn dood in 1930). De formele beschrijving van zijn wapen luidt: In rood een beurtelings gekanteelde zilveren dwarsbalk. Deze kleuren zijn dezelfde als van de gemeente Buren.
....
GT_1752 en GT_1753 Foto's: B. Veldstra
Cornelis Sprongh van Hoogmade stichtte in 1690 een hofje aan de Breestraat.
In 1690 bepaalde hij in zijn testament dat na zijn dood het huis naast zijn eigen woonhuis ‘daer de Heilige Geest boven de gevel staet’, beschikbaar kwam voor ‘seven oude vrouwspersonen, sijnde weduwe ofte vrijsters, ende oud boven de vijftich jaeren’.
De 'Heilige Geest boven de gevel' slaat op het beeldhouwwerk in het fronton dat de gevel bekroonde, daarin was een duif afgebeeld, symbool van de Heilige Geest.
Toen Cornelis in 1706 overleed trokken kort daarna zeven vrouwen in het hofje.
Rond 1850 was het pand totaal vervallen. De regenten bouwden daarom een nieuw hofje op de hoek van de Koepoortsgracht, nu Doezastraat, en het Rapenburg. In 1851 verhuisden de bewoonsters naar de Doezastraat. Op de zijgevel aan het Rapenburg bevindt zich een natuurstenen plaquette waarop de historie van het hofje gememoreerd wordt.
In de huidige vorm is het tot stand gekomen in 1920 -1926 naar ontwerp van de architecten L. en J.A. van der Laan. Hiervoor stond er een hof dat gebouwd was door de Leidse architect Theodoor Molkenboer, bouwmeester van de Hartebrugkerk.
Het gebouw
Een poort met een rondboog vormt de entree tot het hofje.
GT_1554
Hierboven een gebeeldhouwde duif in de sluitsteen onder de in metalen letters uitgevoerde tekst "Hof van Cornelis Sprongh van Hoogmade".
Hierboven een gevelsteen met twee schilddragende leeuwen in reliëf.
Daaronder de tekst: CANDORE ET ARDORE, vertaald: met rechtschapenheid en vuur.
GT_1364
In de doorgang van de poort met tongewelf bevindt zich een luik met een gevelsteen met de tekst "Dr. E.B.F.F. Baron Wittert van Hoogland, 17 mei 1926".
In de gevel van de oostelijke vleugel aan pleinzijde eveneens een doorgang met rondboog, waarboven een gevelsteen met wapenschild van Mr. A.J. Sormani.
In de op het Rapenburg georiënteerde noordvleugel bevindt zich een natuurstenen plaquette met de tekst:
"Hof van Cornelis Sprongh genaamd Heilige Geesthofje. Gesticht aan de Breestraat 1706-1712. Gebouwd alhier 1850-1852. Uitgebreid 1920. Herbouwd 1926”.
..... 
GT_1182
Het uit vier bouwvolumes bestaande, gesloten hofje wordt gekenmerkt door een traditionalistische bouwstijl. Het hofje maakt deel uit van het beschermde stadsgezicht Leiden.
Huis Assendelft
Het inmiddels verdwenen hofje aan de Breestraat lag naast het huis van Cornelis Sprongh. Dit pand, Assendelft geheten, dateerde uit het midden van de 16e eeuw.
Cornelis erfde het pand in 1670 van zijn vader. In huis Assendelft had onder meer de bekende drukker Christoffel Plantijn gewoond.
Later werd het huis dat naast Assendelft stond, toegevoegd. Zo ontstond een dubbel woonhuis waarvan de top van de voorgevel was bekroond door beeldhouwwerk, voorstellende de Heilige Geest in de vorm van een duif.
....
GT_1189 foto van de gevel uit 1875
GT_1689 foto van bouwfragmenten in het Depot
De familie Sprongh was katholiek en rijk. In 1690 stelde Cornelis Sprongh op 48-jarige leeftijd in zijn testament vast dat het huis met de Heilige Geest een woonhuis moest worden voor zeven oude vrouwen, weduwen of ongehuwd en ouder dan vijftig jaar.
Toen Sprongh in 1706 overleed konden zeven vrouwen hun intrek nemen in het pand. Rond 1850 was de toestand van het pand deplorabel. Daarom werd een nieuw hof gebouwd in opdracht van de regenten op de hoek van de Koepoortsgracht, nu Doezastraat, en het Rapenburg. In 1851 konden de bewoonsters verhuizen naar de Doezastraat.
Rond 1875 dreigde sloop van het pand aan de Breestraat ten behoeve van de nieuwbouw voor sociëteit Minerva.
Door ingrijpen van architect Professor Gugel, docent aan de Polytechnische Hogeschool Delft, werd de gevel van het huis verplaatst naar het binnenterrein van de Polytechnische School in Delft. De gevel werd in 1949 weer afgebroken en teruggebracht naar Leiden. In 1974 kwamen de restanten terecht in de collectie 'her te gebruiken bouwmaterialen' van monumentenzorg.
GT_1189 gevelsteen formaat HxBxD ; 29 x 61 x 10 cm
Fragmenten van deze gevel werden onlangs aangeboden aan het depot Historische Bouwfragmenten van Erfgoed Leiden en Omstreken. De fragmenten betreffen een rijk geprofileerde blok van het gebogen fronton boven de voordeur of van de gevelbekroning, een profileerde band van één van de pilasters en een gedeelte van het gebeeldhouwde festoen boven de voordeur.
De collectie Historische Bouwfragmenten is een studiecollectie van vrijgekomen bouwfragmenten van Leiden en omgeving, waarvan herkomst bekend is. Eerder was in deze collectie al de natuurstenen jaartalsteen van het hofje opgenomen, zie foto.
Hierop is met de Romeinse cijfers MDCLXXXVIII, het jaartal 1688 aangeduid. Dit is opmerkelijk omdat de renaissancegevel mogelijk zou dateren uit de 16de eeuw.
Een tekening van Jacob Timmermans uit 1787 brengt hierin meer duidelijkheid. Hij tekende de bekende gevel van het Heilige Geesthofje, met rechts daarnaast een vrijwel identieke gevel. De voorlopige conclusie is dat de gevel van het Heilige Geesthofje een kopie is uit 1688 van de 16de-eeuwse gevel van het buurpand.
In de collectie van het hof aan de Doezastraat bevinden zich de geschilderde portretten van Cornelis Sprongh en zijn echtgenote Johanna Maria Witte, geschilderd door Pieter Nason, gedateerd 1672.
Bronnen:
Leids Jaarboekje 1934, H.J. Jesse, Christoffel Plantijn te Leiden 1582-1585. Heilige Geest-Hofje aan de Breestraat 1692-1850, blz. 18.
Leids Jaarboekje 1938 en 1944, A.J. Sormani, Het huis van Plantijn te Leiden.
H. Kleibrink en R. Spruit, Hofjes in Leiden , 1979 boekhandel de Kler, Leiden.
Website Vondst van de Week van Erfgoed Leiden en Omstreken: https://www.erfgoedleiden.nl/vondstvandeweek/667-vvdw33-gevelfragmenten-heilige-geesthofje-breestraat
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, zie verder ons colofon.
GT_1181 ................ GT_1058
Foto W. Devilee
GT_1095
Dit is het wapen van Mr. Dr. Godefridus Franciscus Maria baron van Hugenpoth tot Aerdt (1860-1930), die in de jaren twintig onder regent Wittert van Hoogland en rentmeester mr. A.J. Sormani de “mede-regent” was (dus tot zijn dood in 1930). De formele beschrijving van zijn wapen luidt: In rood een beurtelings gekanteelde zilveren dwarsbalk. Deze kleuren zijn dezelfde als van de gemeente Buren.
GT_1752 en GT_1753 Foto's: B. Veldstra
Cornelis Sprongh van Hoogmade stichtte in 1690 een hofje aan de Breestraat.
In 1690 bepaalde hij in zijn testament dat na zijn dood het huis naast zijn eigen woonhuis ‘daer de Heilige Geest boven de gevel staet’, beschikbaar kwam voor ‘seven oude vrouwspersonen, sijnde weduwe ofte vrijsters, ende oud boven de vijftich jaeren’.
De 'Heilige Geest boven de gevel' slaat op het beeldhouwwerk in het fronton dat de gevel bekroonde, daarin was een duif afgebeeld, symbool van de Heilige Geest.
Toen Cornelis in 1706 overleed trokken kort daarna zeven vrouwen in het hofje.
Rond 1850 was het pand totaal vervallen. De regenten bouwden daarom een nieuw hofje op de hoek van de Koepoortsgracht, nu Doezastraat, en het Rapenburg. In 1851 verhuisden de bewoonsters naar de Doezastraat. Op de zijgevel aan het Rapenburg bevindt zich een natuurstenen plaquette waarop de historie van het hofje gememoreerd wordt.
In de huidige vorm is het tot stand gekomen in 1920 -1926 naar ontwerp van de architecten L. en J.A. van der Laan. Hiervoor stond er een hof dat gebouwd was door de Leidse architect Theodoor Molkenboer, bouwmeester van de Hartebrugkerk.
Het gebouw
Een poort met een rondboog vormt de entree tot het hofje.
GT_1554
Hierboven een gebeeldhouwde duif in de sluitsteen onder de in metalen letters uitgevoerde tekst "Hof van Cornelis Sprongh van Hoogmade".
Hierboven een gevelsteen met twee schilddragende leeuwen in reliëf.
Daaronder de tekst: CANDORE ET ARDORE, vertaald: met rechtschapenheid en vuur.
GT_1364
In de doorgang van de poort met tongewelf bevindt zich een luik met een gevelsteen met de tekst "Dr. E.B.F.F. Baron Wittert van Hoogland, 17 mei 1926".
In de gevel van de oostelijke vleugel aan pleinzijde eveneens een doorgang met rondboog, waarboven een gevelsteen met wapenschild van Mr. A.J. Sormani.
In de op het Rapenburg georiënteerde noordvleugel bevindt zich een natuurstenen plaquette met de tekst:
"Hof van Cornelis Sprongh genaamd Heilige Geesthofje. Gesticht aan de Breestraat 1706-1712. Gebouwd alhier 1850-1852. Uitgebreid 1920. Herbouwd 1926”.
GT_1182
Het uit vier bouwvolumes bestaande, gesloten hofje wordt gekenmerkt door een traditionalistische bouwstijl. Het hofje maakt deel uit van het beschermde stadsgezicht Leiden.
Huis Assendelft
Het inmiddels verdwenen hofje aan de Breestraat lag naast het huis van Cornelis Sprongh. Dit pand, Assendelft geheten, dateerde uit het midden van de 16e eeuw.
Cornelis erfde het pand in 1670 van zijn vader. In huis Assendelft had onder meer de bekende drukker Christoffel Plantijn gewoond.
Later werd het huis dat naast Assendelft stond, toegevoegd. Zo ontstond een dubbel woonhuis waarvan de top van de voorgevel was bekroond door beeldhouwwerk, voorstellende de Heilige Geest in de vorm van een duif.
GT_1189 foto van de gevel uit 1875
GT_1689 foto van bouwfragmenten in het Depot
De familie Sprongh was katholiek en rijk. In 1690 stelde Cornelis Sprongh op 48-jarige leeftijd in zijn testament vast dat het huis met de Heilige Geest een woonhuis moest worden voor zeven oude vrouwen, weduwen of ongehuwd en ouder dan vijftig jaar.
Toen Sprongh in 1706 overleed konden zeven vrouwen hun intrek nemen in het pand. Rond 1850 was de toestand van het pand deplorabel. Daarom werd een nieuw hof gebouwd in opdracht van de regenten op de hoek van de Koepoortsgracht, nu Doezastraat, en het Rapenburg. In 1851 konden de bewoonsters verhuizen naar de Doezastraat.
Rond 1875 dreigde sloop van het pand aan de Breestraat ten behoeve van de nieuwbouw voor sociëteit Minerva.
Door ingrijpen van architect Professor Gugel, docent aan de Polytechnische Hogeschool Delft, werd de gevel van het huis verplaatst naar het binnenterrein van de Polytechnische School in Delft. De gevel werd in 1949 weer afgebroken en teruggebracht naar Leiden. In 1974 kwamen de restanten terecht in de collectie 'her te gebruiken bouwmaterialen' van monumentenzorg.
GT_1189 gevelsteen formaat HxBxD ; 29 x 61 x 10 cm
Fragmenten van deze gevel werden onlangs aangeboden aan het depot Historische Bouwfragmenten van Erfgoed Leiden en Omstreken. De fragmenten betreffen een rijk geprofileerde blok van het gebogen fronton boven de voordeur of van de gevelbekroning, een profileerde band van één van de pilasters en een gedeelte van het gebeeldhouwde festoen boven de voordeur.
De collectie Historische Bouwfragmenten is een studiecollectie van vrijgekomen bouwfragmenten van Leiden en omgeving, waarvan herkomst bekend is. Eerder was in deze collectie al de natuurstenen jaartalsteen van het hofje opgenomen, zie foto.
Hierop is met de Romeinse cijfers MDCLXXXVIII, het jaartal 1688 aangeduid. Dit is opmerkelijk omdat de renaissancegevel mogelijk zou dateren uit de 16de eeuw.
Een tekening van Jacob Timmermans uit 1787 brengt hierin meer duidelijkheid. Hij tekende de bekende gevel van het Heilige Geesthofje, met rechts daarnaast een vrijwel identieke gevel. De voorlopige conclusie is dat de gevel van het Heilige Geesthofje een kopie is uit 1688 van de 16de-eeuwse gevel van het buurpand.
In de collectie van het hof aan de Doezastraat bevinden zich de geschilderde portretten van Cornelis Sprongh en zijn echtgenote Johanna Maria Witte, geschilderd door Pieter Nason, gedateerd 1672.
Bronnen:
Leids Jaarboekje 1934, H.J. Jesse, Christoffel Plantijn te Leiden 1582-1585. Heilige Geest-Hofje aan de Breestraat 1692-1850, blz. 18.
Leids Jaarboekje 1938 en 1944, A.J. Sormani, Het huis van Plantijn te Leiden.
H. Kleibrink en R. Spruit, Hofjes in Leiden , 1979 boekhandel de Kler, Leiden.
Website Vondst van de Week van Erfgoed Leiden en Omstreken: https://www.erfgoedleiden.nl/vondstvandeweek/667-vvdw33-gevelfragmenten-heilige-geesthofje-breestraat
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, zie verder ons colofon.