GT_1022

Bij de entreepoort van de Burcht in de Burchtsteeg kunnen er diverse geveltekens aangewezen worden;
- de poort met wapenschild, de leeuw, de teksten
- de geschilderde tekst van het Heerenlogement
- de teksten op de gevelstenen van Koekfabriek Wilhelmina
- de gevelsteen van de Wereldwinkel.
Aan de hand hiervan kan de functie van de geveltekens uitgelegd worden.
Voordat er huisnummers uitgegeven werden was het voor diverse mensen belangrijk dat hun huis herkend kon worden. Ambachtslieden, met tekens die hun beroep aanduidden, om klanten te trekken, adellijken met hun wapenschilden om hun status te bevestigen, steden met hun wapens om duidelijk te maken dat zij hier de macht hadden.
Tevens is hier te zien dat er veel verschillende soorten geveltekens zijn; gevelstenen met een voorstelling, met tekst in reliëf, vrijstaand beeldhouwwerk maar ook geschilderde teksten of voorstellingen.
De tekens komen ook uit diverse tijden, ze worden ook tegenwoordig nog aangebracht. De poort is 17e eeuws, de tekst van het Heerenlogement ook, de gevelsteen van de Wereldwinkel is 20 e eeuws, de Koekfabriek Wilhelmina dateert uit het begin van de 20e eeuw.
Hier kan getoond worden, aan de hand van de poort, dat geveltekens verhalen vertellen over het gebouw, bewoners en de stad.
Vragen of de kinderen naast de poort nog meer geveltekens zien.


GT_1022
De anekdote van het gestolen zwaard kan verteld worden. Zie verhaal.
Terug naar de poort; vorm van de ingang van een kasteel, het wapen van Leiden , Nederlandse Leeuw. Vraag naar de betekenis wat straalt dit uit?
Kennen ze de taal van de tekst?
Datering, wat betekent ANNO? Romeinse cijfers.
Uitleg van wat er staat.

- Heerenlogement voor de textielkooplieden die van heinde en verre kwamen en hier konden overnachten. De stadsherberg is in 1658 gebouwd door architect Willem van der Helm. In 1981 is het volledig gerestaureerd en in gebruik genomen als openbare bibliotheek.


GT_1077.
- Koekfabriek Wilhelmina


GT_1908
- Gevelsteen Wereldwinkel


Vragen?
Uitnodigen om tijdens de wandeling goed naar boven te kijken of ze geveltekens kunnen spotten.


..
GT_1102 en GT_1103
Koornbrug/beurs. Op deze plek bevindt zich al sinds 1443 een brug;De huidige brug stamt uit 1642, de karakteristieke overkapping, de Koornbeurs, uit 1825.
Wapens van Leiden; waarom korenaren erbij? Handel van graan. Wat doet men met graan? Brood
Waar werd het gemalen? Molens aan de rand van de stad.
Waarom een kroon boven het wapen? Superieure waar.
Waarom een overkapping ?
Deze handel gebeurde in weer en wind waardoor het graan vaak nat werd en het snel begon te schimmelen. Om de handelswaar droog te houden werd in 1834 een overkapping op de brug gebouwd naar het ontwerp van Salomon van der Pauw.
Het koren werd opgeslagen onder het dak en gaten in het plafond zorgden voor ventilatie.

Vraag; weten jullie hoe de straten hier heten?
Anders dan Haarlem, Gouda of Delft beschikt Leiden niet over een marktplein. Handel werd er gedreven langs de oevers van de Rijn.
Aan de hand van de verschillende straatnamen (botermarkt, aalmarkt, kippenbrug, visbrug, enz.) is nog te zien wat er waar werd verhandeld.


GT_1300 Stadhuis gevelsteen zwanenrecht.
Vragen;
Wat voor gebouw is dit? Stadhuis, wat is dat?
Is dit een oude gevelsteen? Jaartal 1593
Waarom is dit een moderne steen?
Wat staat erop afgebeeld?
Waarom zou er een zwaan op staan?
In de topgevel is een door M.S. Andriessen gehakte gevelsteen aangebracht, voorstellende een zwaan en het jaartal 1593. Deze steen herinnert aan het in 1593 verleende zwanenrecht, wat inhield dat de stad zwanen mocht houden in een hok bij de Rijnsburgersingel.
Het zwanenrecht was een recht uit de 16e, 17e en 18e eeuw dat was voorbehouden aan graven en andere edelen. Het recht maakte het mogelijk om zwanen te houden en af te schieten. Zwanenvlees gold voorheen als een delicatesse. Het zwanenrecht werd gezien als een waardevol en begeerd bezit.
Er golden strenge regels voor het houden van zwanen. Er is een Fries zwanenboek bewaard gebleven uit 1529 van pluimgraaf Nicolai die vastlegde welke families het zwanenrecht bezaten. Een pluimgraaf is degene die het toezicht hield op het gevogelte van een vorst of ander hooggeplaatst persoon.

Breestraat . Gedenksteen voor de zeer geleerde hoogleraar Josephus Justus Scaliger (1540-1609) die van 1593 tot aan zijn dood in Leiden heeft gewoond .


GT_1227

De tekst op de steen bestaat uit zijn naam geschreven in het Arabische, Latijnse en Joodse schrift en zijn geboorte- en sterfjaar met daaronder de woorden:

IN DIT HUIS BEHEERSTE
ÉÉN MAN MEER TALEN DAN
WIE OOK IN EUROPA

Scaliger was degene die voor het eerst de oude Joodse, Egyptische, Babylonische en Perzische geschiedenis begon te voegen bij de Klassieke (Grieks/Romeinse) geschiedenis. Tevens was hij een grondlegger van de tijdrekenkunde, naar voorbeeld van de Engelse monnik Beda.
Hij bracht het onderwijs in de klassieke filologie en Bijbelwetenschappen in Leiden op een hoog peil.
Welke talen staan er op de steen?
Wie was hij? Waarom was hij belangrijk?
Waarom heeft Leiden een universiteit?


GT_1027
Doorlopen naar de Breestraat; wijs kort op de poortjes van de Penshal, uitleg waarom er een schapenkop boven de deur hangt. Doorloop naar de Langebrug. Hier werd afvalvlees verhandeld.


GT_1028
In den vergulden Turk, Breestraat
Vragen;
Wat zien we? Beeldhouwwerk van Pieter Xavery (1647-1674) Neptunus, de Turk, Mercurius god van de handel, vleugels aan de helm. Wijs op de Angorageit, leverancier van de wol.
Waarom heet dit in den vergulden turk?
Wat is textiel? En laken? Wat heeft dit met Leiden te maken?
Wat zou er vroeger in dit pand geweest zijn?
Willem van der Helm (1628-1675) was de architect van het oorspronkelijke pand, gebouwd in 1673.
Het pand werd in 1673 gebouwd als woon- en werkhuis voor de uit Vlaanderen afkomstige familie LePla die zich bezighield met textielhandel.

Doorlopen naar de Gecroonde Hoet, Diefsteeg .


GT_1151
Vragen;
Denken jullie dat dit oude gevelstenen zijn?
Is het pand ook zo oud?
Zouden ze oorspronkelijk ook hier hebben gezeten?
Waarom zou iemand een hoed op zijn gevel zetten?
Vroeger heette de gevelsteen de blauwe hoed/oranje hoed, waarom zou dit zijn?
Het pand waar de gevelstenen ooit in aangebracht waren stond met de voorgevel aan de Breestraat. Het was oorspronkelijk een Hollandse trapgevel.
Verhaal van de cartouches uit het depot vertellen met vragen wat is een depot enz.

Door de Mandenmakerssteeg naar de Boterhal. Waarom heet dit Mandenmakerssteeg? Antwoord, hier woonden de mensen die manden maakten waarin de mensen hun koopwaar vervoerden. Er waren nog geen plastic tasjes!
Wijs op de leeuwenkop t.o. de Boterhal als die zelf al niet gespot hebben.


GT_1202
Waarom heet dit Boterhal?
Wat zien we op het reliëf?
Als je naar de kleding kijkt hoe oud zou deze steen zijn?
Zijn het allemaal rijke mensen die hier zijn afgebeeld?
Het reliëf geeft het bedrijf van de Boterhal weer. Boter werd in houten tonnen aangevoerd van het platteland en hier gecontroleerd en verhandeld.
De Boterhal stond via een overdekte doorgang in verbinding met de Waag. Doorlopen naar de Waag.


GT_1038
Vragen;
Wat is een Waag?
Hadden ze vroeger ook kilo's en grammen?
Waarom zit de Boterhal vast aan de Waag?
Wat zien we hier afgebeeld?
Wie is die meneer rechts en wat doet hij?
Vanaf de vijftiende eeuw was het in Holland erg belangrijk om als stad een waag te bezitten. De stad bezat dan namelijk het waagrecht. Dit hield in dat deze stad voor de omliggende omgeving maat en gewicht van de producten mocht bepalen, die de handelaren verplicht in de waag moesten komen wegen.
Het reliëf stelt een deel van de voorgevel van de Waag voor. In het reliëf is het bedrijf van het wegen in één overzicht uitgebeeld. Op de voorgrond stapelen een paar mannen goederen op de linkerschaal van een weegschaal en rechts worden de gewichten aangesleept om op de andere schaal gezet te worden. Aan de uitdrukking van de mannen is te zien dat het hier om zware balen gaat. De waagmeester staat rechts en kijkt toe of het er allemaal correct aan toe gaat.
Wijzen op het waaghoofd waar de hijskraan heeft gestaan.

Doorlopen over de brug naar Paard en Os met een tussenstop in het midden van de brug.

Wijzen op het opschrift aan de Hoogstraat:

GT_1198
opschrift op de daklijst 1766:
De trouw der burgerij heeft hier,
't geen door geweld der vlammen wierdt gesloopt,
in bet'ren staat hersteld. Anno MDCCLXVI
Vragen;
Wat staat er?


Bij de Hoogstraat komen de Oude en Nieuwe Rijn tezamen. Het is het echte hart van Leiden, waarschijnlijk ook de plek waar al het langst mensen wonen. In de nacht van 2 op 3 oktober 1766 woedde hier nabij de Visbrug een verschrikkelijke brand.
De spreuk onder de dakgoot herinnert aan deze vreselijke gebeurtenis.
De overlevenden, voornamelijk weduwen en kinderen, vroegen aan het stadsbestuur toestemming om een inzameling voor de wederopbouw te organiseren.

Wijzen op de Visbrug, wapen, met palmtakken eromheen, en de vorm van de twee bruggen.


GT_1110

Vragen;
Waarom zou dit de Visbrug heten?
Is het één brug?
Waarom zou de Burcht gebouwd zijn op deze plek achter de huizen?

In de 12e eeuw vormden de Sint Jansbrug en de Visbrug de enige vaste oeververbinding over de Rijn tussen Utrecht en de Noordzee. Daardoor kwamen vissers en boeren uit de wijde omtrek hier hun waren verhandelen.
De Visbrug is de oudste brug van Leiden; de eerste brug op deze locatie werd gebouwd in de 12e eeuw. Zijn naam dankt de brug aan de vis die daar verhandeld werd door handelaren uit Katwijk en Noordwijk. De houten Visbrug werd in 1327 vervangen door een stenen brug.

Paard en Os, Stille Rijn


GT_1045
Vragen;
Wat zien we hier?
Tekst?
Weet iemand wat een os is?
Waarom zou deze steen boven dit poortje zitten?
Wijs op de verf/kleuren van de steen.

Onder het paard staat de tekst:
WILT V VERBLYDEN HIER IS/
HET PAERT LAET ONS RYDEN

Onder de os staat de tekst:
DEN OS IS TYT GESLAGEN HY IS/
VET HY CANT NIET LANGER DRAGE 1644

Deze afbeelding toont de combinatie van een paard en een os- een stier die door castratie vetter wordt- wat zou kunnen duiden op een gecombineerde stalhouderij en slachterij. Waarschijnlijk stalde hij daar de koeien en ossen die geslacht moesten worden en wellicht hield hij ook een stalhouderij waar men paarden kon huren.
Waarschijnlijk gingen zijn zaken als slager niet zo goed en zocht hij in het houden van een stalhouderij een nieuwe manier van geld verdienen.

Doorlopen naar de Hartebrugkerk.


GT_1048
Waarom heet dit de Hartebrugkerk?
Wat staat er op de gevel? Welke taal?
Wat betekent het? Koelikerk.

Reliëf van Franciscus.


GT_1223

Vragen;
Wat zie je?
Wat zou dit voor man zijn?
Wat zijn monniken?
Welk dier zit naast hem?
Wat staat er op de afbeelding en wat betekent dat?
Waarom is het zo bijzonder dat het dier de man een poot geeft?

Dit reliëf bevindt zich links van de toegangsdeur naar de pastorie, in een zijmuur naast de kerk in de Haarlemmerstraat.
Inschrift:
WAT / LIEFDE / VER- / MAG
1445 1945
Gesigneerd: g brinkgreve / a.d. 1946

Het reliëf is geplaatst bij de viering van 500-jarige aanwezigheid van de Franciscaner monniken in Leiden in 1945.
De stichter van de orde, St. Franciscus van Assisi (1182-1226), verbleef enige tijd in het plaatsje Gubbio in Italië. In die tijd liep er een bloeddorstige wolf in de omgeving van het dorp.
Franciscus zocht de wolf op en toen deze met opengesperde muil op hem afkwam, maakte hij een kruis over hem en riep: "Kom maar hier wolf en ik wil dat ons geen kwaad doet in de naam van Jezus".
En het wonder geschiedde; onmiddellijk nadat Franciscus het kruis had gemaakt, liet de wolf zijn bek dichtvallen en kwam hij mak als een lammetje naar hem toe en ging voor zijn voeten op de grond liggen.
Franciscus zei tegen hem.: "Broer wolf, jij veroorzaakt in deze omgeving veel ellende en je hebt je afschuwelijk misdragen door schepselen van God zonder zijn toestemming te verminken en te doden. Je hebt niet alleen dieren gedood en verslonden, maar het ook gewaagd om mensen, die naar het beeld van God gemaakt zijn, te doden en te verminken. Hiervoor verdien je als gemene dief en moordenaar de galg, want alle mensen haten en vervloeken je, en de hele stad is je vijandig gezind. Maar, broer wolf, ik wil jou vrede laten sluiten met de mensen zodat jij hun geen kwaad meer zult doen en zij jou al het kwaad dat je gedaan hebt zullen vergeven, en er geen mensen of honden meer op je zullen jagen."
En terwijl Franciscus zijn hand uitstak om een erewoord te krijgen, tilde de wolf zijn poot op en legde die gedwee in de hand van Franciscus, waarmee hij hem op zijn manier zijn erewoord gaf. Dit moment wordt afgebeeld op het reliëf.
De wolf ging met Franciscus mee naar Gubbio waar de inwoners en de wolf vriendschap sloten.
De mensen zouden de wolf zijn leven lang eten geven en de wolf zou nooit meer een mens of dier aanvallen. En zo geschiedde het.

Tekst voor een eventuele hand-out;

Vroeger gebruikten mensen gevelstenen en andere geveltekens omdat er nog geen huisnummers waren. Mensen die een winkel hadden maakten met een gevelsteen op hun huis duidelijk dat zij hier dingen verkochten.
Bijvoorbeeld; een bakker kon een afbeelding van een brood op zijn gevelsteen hebben, een melk- en kaaswinkel een koe en een boekverkoper een boek.
Ook steden hebben hun eigen gevelteken, dat is het wapen van de stad. Het wapen van Leiden is een schild met de Leidse sleutels, dat zijn de twee sleutels van Petrus die de hemelpoort bewaakt. Petrus is een heilige man uit het katholieke geloof. Hij was de beschermheilige van Leiden dat kan je ook zien aan de Pieterskerk, Pieter is een andere naam voor Petrus.
Belangrijke mensen uit vroeger tijden, zoals ridders, prinsen en graven, lieten hun familiewapen vaak aanbrengen op de gevels van hun huizen of van huizen waar ze iets mee te maken hadden. Zo kon iedereen zien hoeveel macht zij hadden.

Deze wandeling begint bij de poort van de Burcht. Dat is een stoer bouwwerk met een verhaal in het Latijn over de stad boven de poort. Er bovenop staat een beeld van de Nederlandse leeuw met een zwaard in zijn klauw. Twee kleine modellen van de Burcht staan aan weerszijden.

De Koornbeursbrug. Hier handelden de mensen vroeger in graan. Dat is te zien aan de korenaren die hier naast het wapen van Leiden zijn gezet.
De handel gebeurde in weer en wind waardoor het koren of graan vaak nat werd en het snel begon te schimmelen. Om het graan droog te houden werd in 1834 een overkapping op de brug gebouwd naar het ontwerp van Salomon van der Pauw.
Het graan werd opgeslagen onder het dak en gaten in het plafond zorgden ervoor dat er lucht bij kon komen zodat het droog bleef.

Op de zijkant van het stadhuis is hoog in de gevel een voorstelling te zien van een zwaan en het jaartal 1593. Deze steen herinnert eraan dat de stad Leiden in 1593 zwanen mocht houden in een hok bij de Rijnsburgersingel. Dat heet het zwanenrecht.
Het recht om zwanen te houden en te schieten was een oud recht uit vroegere eeuwen en het was alleen voor graven en andere edelen. Zwanenvlees vond men vroeger heerlijk en deftig.
Er waren strenge regels voor het houden van zwanen. Er is een Fries zwanenboek bewaard gebleven uit 1529 van pluimgraaf Nicolai die vastlegde welke families het zwanenrecht bezaten. Een pluimgraaf is degene die het toezicht hield op het gevogelte van een vorst of ander hooggeplaatst persoon.

Gevelsteen van Joseph Scaliger. Breestraat
Op deze steen staan het Arabische, het westerse en het Hebreeuwse schrift afgebeeld. De man die hier ooit woonde was Joseph Scaliger. Hij bestudeerde voor het eerst de oude Joodse, Egyptische, Babylonische en Perzische geschiedenis. Hij begon de Joodse en Arabische literatuur te bestuderen en te onderwijzen. Tevens was hij een grondlegger van de tijdrekenkunde, naar voorbeeld van de Engelse monnik Beda.

Penshal; hier werd het 'afvalvlees' verkocht, zoals pens en ander orgaanvlees. Dit kan je zien aan de schapenkop die boven het poortje is afgebeeld.

De Vergulde Turk, pand van Vroom & Dreesman.
Het pand werd in 1673 gebouwd als woonhuis en kantoor voor de uit Vlaanderen (België) afkomstige familie LePla die zich bezighield met textielhandel. Textiel is stof waar bijvoorbeeld kleren van worden gemaakt. In Leiden werd vroeger veel textiel gemaakt, vooral laken. Dat is een stof die eruitziet als vilt.
Het beeldhouwwerk is van Pieter Xavery (1647-1674). We zien de Griekse god Neptunus, die te herkennen is aan zijn drietand (vork met drie tanden) dan de deftige Turk en daarnaast de Griekse god Mercurius, god van de handel, die te herkennen is aan de vleugels aan zijn helm. Van de Angorageit die in het hoekje is afgebeeld komt de angorawol waar textiel of stof van gemaakt werd.

De Gecroonde Hoet.
Deze stenen zaten vroeger aan de voorkant van het gebouw dat er toen stond. De hoed is het symbool van een herberg, dat is een soort hotel van vroeger. De hoed is nu zwart maar heeft vroeger ook andere kleuren gehad.

Boterhal. in de Mandenmakerssteeg.
Het reliëf laat zien wat er gebeurde in de Boterhal. Boter kwam van het platteland naar de Boterhal in houten tonnen. In de Boterhal werd de boter gecontroleerd of het goede boter was en daarna verhandeld.
De Boterhal stond via een overdekte doorgang in verbinding met de Waag.

De Waag.
Vanaf de vijftiende eeuw was het in Holland erg belangrijk om als stad een waag te hebben. De stad bezat dan namelijk het waagrecht. Dit hield in dat de stad voor de plaatsen in de buurt de maten en gewicht van de producten mocht bepalen. De kooplieden moesten eerst naar de waag komen om alles te laten wegen pas daarna mochten ze het verkopen. die de handelaren verplicht in de waag moesten komen wegen.
Op het reliëf zien we de mensen de koopwaar wegen.
Op de voorgrond stapelen een paar mannen goederen op de linkerschaal van een weegschaal en rechts worden de gewichten aangesleept om op de andere schaal gezet te worden. Aan de uitdrukking van de mannen is te zien dat het hier om zware balen gaat. De waagmeester staat rechts en kijkt toe of het er allemaal correct aan toe gaat.
Voor de waag, aan het water, op het waaghoofd, heeft ooit de hijskraan gestaan waarmee de goederen uit de boten werden gehesen.

Op de voetgangersbrug naar de Haarlemmerstraat toe kan je het volgende zien:

De Visbrug. In de 12e eeuw waren de Sint Jansbrug en de Visbrug de enige vaste bruggen over de Rijn tussen Utrecht en de Noordzee. Daardoor kwamen vissers en boeren uit de wijde omtrek hier hun waren verhandelen.
De Visbrug is de oudste brug van Leiden; de eerste brug op deze locatie werd gebouwd in de 12e eeuw. Zijn naam dankt de brug aan de vis die daar verhandeld werd door handelaren uit Katwijk en Noordwijk. De houten Visbrug werd in 1327 vervangen door een stenen brug.

Op de gevels van de Hoogstraat, die tussen de Visbrug en de Sint Jansbrug loopt is onder de dakgoten een opschrift te zien;
De trouw der burgerij heeft hier,
't geen door geweld der vlammen wierdt gesloopt,
in bet'ren staat hersteld. Anno MDCCLXVI

Deze tekst herdenkt een grote brand uit 1766 waarbij mensen om het leven kwamen. De mensen hebben gels ingezameld om de slachtoffers te helpen en hun huizen weer op te bouwen.

Paard en Os. Stille Rijn.
Onder het paard staat de tekst:
WILT V VERBLYDEN HIER IS/
HET PAERT LAET ONS RYDEN

Onder de os staat de tekst:
DEN OS IS TYT GESLAGEN HY IS/
VET HY CANT NIET LANGER DRAGE 1644

We zien hier een paard en een os op de gevelsteen. Vroeger was hier een slagerij en de slager verhuurde ook paarden.


Hartebrugkerk.
Opvallend is het grote alziende oog.
Het opschrift; Hic domus dei est et porta coeli, gaf de kerk de bijnaam Koeliekerk.

Sint Franciscusreliëf op de zijmuur van de kerk:

WAT / LIEFDE / VER- / MAG
1445 1945
Gesigneerd: g brinkgreve / a.d. 1946

St. Franciscus van Assisi was ooit in het plaatsje Gubbio in Italië. In die tijd liep er een gevaarlijke wolf in de omgeving van het dorp.
Franciscus zocht de wolf op en toen deze met opengesperde muil op hem afkwam, maakte hij een kruis over hem en riep: "Kom maar hier wolf en ik wil dat je ons geen kwaad doet in de naam van Jezus".
En het wonder geschiedde; onmiddellijk nadat Franciscus het kruis had gemaakt, liet de wolf zijn bek dichtvallen en kwam hij mak als een lammetje naar hem toe en ging voor zijn voeten op de grond liggen.
Franciscus zei tegen hem dat hij op moest houden met kwaad doen en doden. De wolf luisterde goed en gaf Franciscus zijn poot om zijn een erewoord te geven. Dit moment wordt afgebeeld op het reliëf.
De wolf ging met Franciscus mee naar het dorpje waar de mensen en de wolf vriendschap sloten.
De mensen zouden de wolf zijn leven lang eten geven en de wolf zou nooit meer een mens of dier aanvallen.

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Voor contact met de commissie, zie het colofon