Verhaal: Straatnaamborden van lavasteen, deel 3 - M t/m R
- Leiden
- Geschiedenis 1801-1900
- Geschiedenis 1901-1950
- Gebouwen
Inventarisatie lavaborden - Maria Gijzensteeg t/m Ruime Consciëntiestraat
Rare ouderwetse lavasteenstraatnaamborden
Wie naar de Morskade gaat, ziet daar (op de hoek met de Bothastraat) een straatnaambordje Morschkade. Tegenover het spoorviaduct over de Lage Morsweg bij Njord (aan nr. 180) zit een bordje Morschweg. Op de hoek van de Middelweg zit een bordje Hooglandschekerk Koorsteeg, terwijl de officiële naam is: Hooglandsekerk Choorsteeg (zoals het bordje op de hoek met de Hooigracht ook toont). En op de hoek van de Oude Rijn zit in de Pelikaanstraat een bordje met de naam Bakkerssteeg (met twee s’en, want er is elders een Bakkersteeg met één s). Ook op de Sint Jacobsgracht is het niet pluis: aan de kant van de Jan van Houtkade zit een bordje met de correcte naam, maar op de hoek met de Raamsteeg zit er een met St. Jakobsgracht. In de Vogelenbuurt komen we het bordje Meezenstraat tegen en een paar meter verderop het correcte bordje met Mezenstraat. Wat denkt u van de bordjes met weggepoetste tekst (-------------- Munnikenstraat) en (-------------- Oosterstraat)?
... 
Na de voltooiing van de wijk is voor beide het hieraan voorafgaande woord ‘Verlengde’ vervallen. En het schoonheidsfoutje in (DE IAAT DE KANTERSTRAAT) komt wat vreemd over. Vanwaar die haast Babylonische spraakverwarring? Wat de ‘foute’ bordjes gemeenschappelijk hebben, is dat ze van lavasteen gemaakt zijn. Bordjes van dit materiaal werden populair na 1885, tot ze rond 1933 definitief te duur werden. Een kenmerk ervan is dat ze in de muur ingelaten zijn, vaak zelfs ingebroken in een bestaande muur, dus niet meteen bij de bouw van een nieuwe muur ingemetseld. Dat kon ook alleen bij nieuwbouw in nieuwe straten, dus in de uitbreidingsgebieden van de stad buiten de singels. En dan moest de hoogte (dikte) van de stenen en voegen dusdanig zijn dat die vrij precies overeenstemden met de standaardhoogte van de straatnaambordjes. Zou misschien bij nadere bestudering te zien moeten zijn of een bordje bij nieuwbouw netjes ingemetseld is dan wel in een al bestaande muur ingebroken, waardoor er stenen beschadigd raakten? Het inbreken lijkt uiterst zorgvuldig gebeurd te zijn, want beschadigde stenen (of voegen) zijn nergens te zien. Het bordje precies ingepast op hele steenhoogte (3 stuks) komt niet eens in de helft van het totale aantal voor en vergde dus vakmanschap van de metselaar.
In het recente boek Straatnamen in Leiden. Een verhaal van zeven eeuwen wordt het bordje Morschweg gesignaleerd (p. 70) en dieper ingegaan op Bakkerssteeg (p. 60), een naam die eeuwenlang tegelijk gebruikt werd met Pelikaanstraat, al was gevoelsmatig de Bakkerssteeg alleen het stukje ten zuiden van de Haarlemmerstraat en Pelikaanstraat het deel ten noorden daarvan. Vanwege de andere Bakkersteeg werd deze vanaf 1871 officieel met twee s’en geschreven. Toch bleef dat een bron van verwarring en dus werd in 1903 de naam Bakkerssteeg formeel vervangen door Pelikaanstraat, zodat over het bestaande bordje een nieuw aangebracht werd. Toen dit verwijderd werd, kwam het oude tevoorschijn, zij het wel deels flink verkleurd, wellicht vanwege de invloed van lijm.
Omdat die lavasteenbordjes inmiddels een soort monumentenwaarde gekregen hebben, worden die nu niet meer uitgebroken; er is zelfs niet eens een nieuw bordje dicht erbij geplaatst (laat staan eroverheen). In dat boek (p. 103) wordt nog een ander voorbeeld gegeven: bij de afbraak van panden aan de Van Hogendorpstraat werd een metalen bordje verwijderd en toen bleek de oude naam van vóór 1963 er nog te zitten: Gasstraat. Ook dat was een lavasteenbordje, dat door het aanbrengen van het nieuwe bordje gebroken was. In Middelburg, waar soortgelijke onthullingen werden gedaan, heeft men hiervoor zelfs het begrip ‘monumenteren’ ingevoerd. De spelling waarin de straatnamen geschreven werden, was die van De Vries en Te Winkel, dus met heel vaak sch, dubbele klinkers (zoals Hooge en Heeren), en werd door de Spellingwet van 1947 wel niet dwingend veranderd, maar als gevolg daarvan werd deze aanpassing toch wel doorgevoerd. De eerste officiële spelling was die van onze Leidse hoogleraar Matthijs Siegenbeek uit 1804, maar in 1804 hadden alle straten in Leiden al een naam die al lang zo goed als uniform geschreven
werd. Hoogstens werd de Breestraat toen nog als Breedestraat of zelfs Brêestraat geschreven, waarbij het accent aangeeft dat er een soort samentrekking is – vergelijkbaar met die bij de beroemdste voetbalclub uit Leiden, UVS, Uit Vriendschap Saâm, waarbij er eindeloos gediscussieerd is of de samentrekking ‘samen’ niet als Sâam of zelfs Sââm geschreven zou moeten worden.
Onze Leidse hoogleraar Mathias de Vries en zijn maatje Lammert te Winkel kwamen met een nieuwe spelling in 1864, die wel meteen in Vlaanderen ingevoerd werd, maar in Nederland officieel pas in 1883. Via de niet officieel geworden spelling-Kollewijn kwam minister Hendrik Pieter Marchant (1869 1956) in 1934 met een nieuwe spelling, waarbij de minst omstreden zaken uit de spelling-Kollewijn voor het onderwijs voorgeschreven werden. Daardoor leerden schoolkinderen bijvoorbeeld al dat Hooge Rijndijk met maar één o geschreven zou moeten worden. Ook veel schrijvers en particulieren namen dit over, maar kranten slechts uiterst terughoudend en de overheid al helemaal niet. Dit leidde langzamerhand tot een spraakverwarring, waar pas bij de Spellingwet (of Spellingswet, zelfs daarover heerst verwarring) van 14 februari 1947 (Staatsblad H52) een eind aan gemaakt werd. Deze verplichtte ook de overheid de spelling-Marchant te gebruiken (al duurde dat vaak nog tot 1 september 1955). Er gold echter nog steeds een uitzondering voor namen. Bij familienamen spreekt dat haast vanzelf, maar er gingen ook stemmen op om de schrijfwijze van plaatsen als Hindeloopen, ’s-Hertogenbosch (en Den Bosch) en Monnickendam aan de nieuwe regels aan te passen. Dit kwam er uiteindelijk niet door, maar over straatnamen konden de plaatselijke besturen beslissen. Nadat door klachten in de kranten hierop aangedrongen werd, ging het College van Burgemeester en Wethouders, dat hiervoor verantwoordelijk was, door de bocht. Bij besluit van B en W van 5 april 1949, met als onderwerp ‘Wijziging straatnamen in verband met nieuwe spelling’, vond de aanpassing plaats. Bij het bordje van de Morschkade is goed te zien dat er vier gaatjes net buiten het bordje geboord zijn en aan twee roeststrepen is af te lezen dat er een metalen bordje overheen is aangebracht, met uiteraard in de nieuwe spelling Morskade.
Dit zal wel in 1949 of een van de volgende jaren gebeurd zijn. En dat is toen dus bij alle (althans toch wel de meeste) lavastenen bordjes gebeurd, en natuurlijk bij veel metalen bordjes, al waren die gemakkelijker los te schroeven of anderszins te vervangen door nieuwe.
Bij de spellingsherzieningen van 1995 en 2005 werd ook weer een uitzondering gemaakt voor de spelling van straatnamen. Door de gemeente is besloten die spelling dan ook niet aan te passen. Van een verandering in straatnamen wordt niet iedereen blij, zeker niet als dat leidt tot aanpassing van briefpapier en dergelijke. Daardoor is ons een schrijfwijze als Kaardensteeg of Lindenstraat bespaard, ook al wordt die elders wel zo geschreven – tot meerdere wanhoop van eenvoudige lieden. De nieuwe straatnaambordjes die na 2017 in de binnenstad waar mogelijk alle oude bordjes vervangen hebben, lijken sterk op de lavastenen bordjes; zelfs het witte randje eromheen is overgenomen. Nieuw is de toevoeging van het onderschrift met verklarende tekst. Wellicht kunnen we ervan spreken dat ze ‘school gemaakt hebben’. Dat zullen de makers uit 1885 en later toch wel niet hebben kunnen bevroeden…
Wat de inventarisatie van de lavastenenstraatnaamborden betreft, waarvoor in de twee vorige afleveringen oproepen gedaan werden: deze is inmiddels zo goed als voltooid en heeft tot nu toe meer dan 150 stuks opgeleverd. Het was soms heel verrassend en zelfs een beetje verslavend om ook de minder bekende delen van de stad te bezoeken (nazoeken op Google-maps bleek trouwens ook leuk).
Vervolg Inventarisatie
... 
Maria Gijzensteeg - GT_5059
... 
Meerburgerstraat - GT_5060
... 
... 
... 
Meidoornstraat - GT_5061
... 
... 
... 
Merelstraat - GT_5062
... 
Mezenstraat - GT_5063
... 
Middelstegracht - GT_5064
... 
... 
Molensteeg - GT_5065
... 
Morskade - GT_5066
... 
Morsweg - GT_5067
... 
... 
Munnikenstraat - GT_5068
... 
... 
Nachtegaallaan - GT_5069
... 
Narcissenstraat - GT_5070
... 
Noord Rundersteeg - GT_5071
... 
Oost Havenstraat - GT_5072
... 
... 
Oosterstraat - GT_5073
... 
Oude Varkenmarkt - GT_5074
... 
Oude Vest - GT_5075
... 
Pakhuisstraat - GT_5076
... 
... 
Papengracht - GT_5077
...
... 
...
Paul Krugerstraat - GT_5078
... 
... 
Pieter de la Courtstraat - GT_5079
... 
... 
Pioenstraat - GT_5080
... 
Potgieterlaan - GT_5081
... 
... 
Prins Hendrikstraat - GT_5082
... 
Rembrandtstraat - GT_5083
... 
Resedastraat - GT_5084
... 
... 
Rijnstraat - GT_5085
... 
... 
... 
Roodborststraat - GT_5086
... 
Ruime Consciëntiestraat - GT_5087
Zie ook:
Straatnaamborden van lavasteen, deel 1 - A t/m J
Straatnaamborden van lavasteen, deel 2 - K t/m L
Straatnaamborden van lavasteen, deel 4 - S t/m Z
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, auteurs Piet de Baar en Thijs de Vries. Voor contact met de commissie Geveltekens zie ons colofon.
Wie naar de Morskade gaat, ziet daar (op de hoek met de Bothastraat) een straatnaambordje Morschkade. Tegenover het spoorviaduct over de Lage Morsweg bij Njord (aan nr. 180) zit een bordje Morschweg. Op de hoek van de Middelweg zit een bordje Hooglandschekerk Koorsteeg, terwijl de officiële naam is: Hooglandsekerk Choorsteeg (zoals het bordje op de hoek met de Hooigracht ook toont). En op de hoek van de Oude Rijn zit in de Pelikaanstraat een bordje met de naam Bakkerssteeg (met twee s’en, want er is elders een Bakkersteeg met één s). Ook op de Sint Jacobsgracht is het niet pluis: aan de kant van de Jan van Houtkade zit een bordje met de correcte naam, maar op de hoek met de Raamsteeg zit er een met St. Jakobsgracht. In de Vogelenbuurt komen we het bordje Meezenstraat tegen en een paar meter verderop het correcte bordje met Mezenstraat. Wat denkt u van de bordjes met weggepoetste tekst (-------------- Munnikenstraat) en (-------------- Oosterstraat)?
Na de voltooiing van de wijk is voor beide het hieraan voorafgaande woord ‘Verlengde’ vervallen. En het schoonheidsfoutje in (DE IAAT DE KANTERSTRAAT) komt wat vreemd over. Vanwaar die haast Babylonische spraakverwarring? Wat de ‘foute’ bordjes gemeenschappelijk hebben, is dat ze van lavasteen gemaakt zijn. Bordjes van dit materiaal werden populair na 1885, tot ze rond 1933 definitief te duur werden. Een kenmerk ervan is dat ze in de muur ingelaten zijn, vaak zelfs ingebroken in een bestaande muur, dus niet meteen bij de bouw van een nieuwe muur ingemetseld. Dat kon ook alleen bij nieuwbouw in nieuwe straten, dus in de uitbreidingsgebieden van de stad buiten de singels. En dan moest de hoogte (dikte) van de stenen en voegen dusdanig zijn dat die vrij precies overeenstemden met de standaardhoogte van de straatnaambordjes. Zou misschien bij nadere bestudering te zien moeten zijn of een bordje bij nieuwbouw netjes ingemetseld is dan wel in een al bestaande muur ingebroken, waardoor er stenen beschadigd raakten? Het inbreken lijkt uiterst zorgvuldig gebeurd te zijn, want beschadigde stenen (of voegen) zijn nergens te zien. Het bordje precies ingepast op hele steenhoogte (3 stuks) komt niet eens in de helft van het totale aantal voor en vergde dus vakmanschap van de metselaar.
In het recente boek Straatnamen in Leiden. Een verhaal van zeven eeuwen wordt het bordje Morschweg gesignaleerd (p. 70) en dieper ingegaan op Bakkerssteeg (p. 60), een naam die eeuwenlang tegelijk gebruikt werd met Pelikaanstraat, al was gevoelsmatig de Bakkerssteeg alleen het stukje ten zuiden van de Haarlemmerstraat en Pelikaanstraat het deel ten noorden daarvan. Vanwege de andere Bakkersteeg werd deze vanaf 1871 officieel met twee s’en geschreven. Toch bleef dat een bron van verwarring en dus werd in 1903 de naam Bakkerssteeg formeel vervangen door Pelikaanstraat, zodat over het bestaande bordje een nieuw aangebracht werd. Toen dit verwijderd werd, kwam het oude tevoorschijn, zij het wel deels flink verkleurd, wellicht vanwege de invloed van lijm.
Omdat die lavasteenbordjes inmiddels een soort monumentenwaarde gekregen hebben, worden die nu niet meer uitgebroken; er is zelfs niet eens een nieuw bordje dicht erbij geplaatst (laat staan eroverheen). In dat boek (p. 103) wordt nog een ander voorbeeld gegeven: bij de afbraak van panden aan de Van Hogendorpstraat werd een metalen bordje verwijderd en toen bleek de oude naam van vóór 1963 er nog te zitten: Gasstraat. Ook dat was een lavasteenbordje, dat door het aanbrengen van het nieuwe bordje gebroken was. In Middelburg, waar soortgelijke onthullingen werden gedaan, heeft men hiervoor zelfs het begrip ‘monumenteren’ ingevoerd. De spelling waarin de straatnamen geschreven werden, was die van De Vries en Te Winkel, dus met heel vaak sch, dubbele klinkers (zoals Hooge en Heeren), en werd door de Spellingwet van 1947 wel niet dwingend veranderd, maar als gevolg daarvan werd deze aanpassing toch wel doorgevoerd. De eerste officiële spelling was die van onze Leidse hoogleraar Matthijs Siegenbeek uit 1804, maar in 1804 hadden alle straten in Leiden al een naam die al lang zo goed als uniform geschreven
werd. Hoogstens werd de Breestraat toen nog als Breedestraat of zelfs Brêestraat geschreven, waarbij het accent aangeeft dat er een soort samentrekking is – vergelijkbaar met die bij de beroemdste voetbalclub uit Leiden, UVS, Uit Vriendschap Saâm, waarbij er eindeloos gediscussieerd is of de samentrekking ‘samen’ niet als Sâam of zelfs Sââm geschreven zou moeten worden.
Onze Leidse hoogleraar Mathias de Vries en zijn maatje Lammert te Winkel kwamen met een nieuwe spelling in 1864, die wel meteen in Vlaanderen ingevoerd werd, maar in Nederland officieel pas in 1883. Via de niet officieel geworden spelling-Kollewijn kwam minister Hendrik Pieter Marchant (1869 1956) in 1934 met een nieuwe spelling, waarbij de minst omstreden zaken uit de spelling-Kollewijn voor het onderwijs voorgeschreven werden. Daardoor leerden schoolkinderen bijvoorbeeld al dat Hooge Rijndijk met maar één o geschreven zou moeten worden. Ook veel schrijvers en particulieren namen dit over, maar kranten slechts uiterst terughoudend en de overheid al helemaal niet. Dit leidde langzamerhand tot een spraakverwarring, waar pas bij de Spellingwet (of Spellingswet, zelfs daarover heerst verwarring) van 14 februari 1947 (Staatsblad H52) een eind aan gemaakt werd. Deze verplichtte ook de overheid de spelling-Marchant te gebruiken (al duurde dat vaak nog tot 1 september 1955). Er gold echter nog steeds een uitzondering voor namen. Bij familienamen spreekt dat haast vanzelf, maar er gingen ook stemmen op om de schrijfwijze van plaatsen als Hindeloopen, ’s-Hertogenbosch (en Den Bosch) en Monnickendam aan de nieuwe regels aan te passen. Dit kwam er uiteindelijk niet door, maar over straatnamen konden de plaatselijke besturen beslissen. Nadat door klachten in de kranten hierop aangedrongen werd, ging het College van Burgemeester en Wethouders, dat hiervoor verantwoordelijk was, door de bocht. Bij besluit van B en W van 5 april 1949, met als onderwerp ‘Wijziging straatnamen in verband met nieuwe spelling’, vond de aanpassing plaats. Bij het bordje van de Morschkade is goed te zien dat er vier gaatjes net buiten het bordje geboord zijn en aan twee roeststrepen is af te lezen dat er een metalen bordje overheen is aangebracht, met uiteraard in de nieuwe spelling Morskade.
Dit zal wel in 1949 of een van de volgende jaren gebeurd zijn. En dat is toen dus bij alle (althans toch wel de meeste) lavastenen bordjes gebeurd, en natuurlijk bij veel metalen bordjes, al waren die gemakkelijker los te schroeven of anderszins te vervangen door nieuwe.
Bij de spellingsherzieningen van 1995 en 2005 werd ook weer een uitzondering gemaakt voor de spelling van straatnamen. Door de gemeente is besloten die spelling dan ook niet aan te passen. Van een verandering in straatnamen wordt niet iedereen blij, zeker niet als dat leidt tot aanpassing van briefpapier en dergelijke. Daardoor is ons een schrijfwijze als Kaardensteeg of Lindenstraat bespaard, ook al wordt die elders wel zo geschreven – tot meerdere wanhoop van eenvoudige lieden. De nieuwe straatnaambordjes die na 2017 in de binnenstad waar mogelijk alle oude bordjes vervangen hebben, lijken sterk op de lavastenen bordjes; zelfs het witte randje eromheen is overgenomen. Nieuw is de toevoeging van het onderschrift met verklarende tekst. Wellicht kunnen we ervan spreken dat ze ‘school gemaakt hebben’. Dat zullen de makers uit 1885 en later toch wel niet hebben kunnen bevroeden…
Wat de inventarisatie van de lavastenenstraatnaamborden betreft, waarvoor in de twee vorige afleveringen oproepen gedaan werden: deze is inmiddels zo goed als voltooid en heeft tot nu toe meer dan 150 stuks opgeleverd. Het was soms heel verrassend en zelfs een beetje verslavend om ook de minder bekende delen van de stad te bezoeken (nazoeken op Google-maps bleek trouwens ook leuk).
Vervolg Inventarisatie
Maria Gijzensteeg - GT_5059
Meerburgerstraat - GT_5060
Meidoornstraat - GT_5061
Merelstraat - GT_5062
Mezenstraat - GT_5063
Middelstegracht - GT_5064
Molensteeg - GT_5065
Morskade - GT_5066
Morsweg - GT_5067
Munnikenstraat - GT_5068
Nachtegaallaan - GT_5069
Narcissenstraat - GT_5070
Noord Rundersteeg - GT_5071
Oost Havenstraat - GT_5072
Oosterstraat - GT_5073
Oude Varkenmarkt - GT_5074
Oude Vest - GT_5075
Pakhuisstraat - GT_5076
Papengracht - GT_5077
Paul Krugerstraat - GT_5078
Pieter de la Courtstraat - GT_5079
Pioenstraat - GT_5080
Potgieterlaan - GT_5081
Prins Hendrikstraat - GT_5082
Rembrandtstraat - GT_5083
Resedastraat - GT_5084
Rijnstraat - GT_5085
Roodborststraat - GT_5086
Ruime Consciëntiestraat - GT_5087
Zie ook:
Straatnaamborden van lavasteen, deel 1 - A t/m J
Straatnaamborden van lavasteen, deel 2 - K t/m L
Straatnaamborden van lavasteen, deel 4 - S t/m Z
Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden, auteurs Piet de Baar en Thijs de Vries. Voor contact met de commissie Geveltekens zie ons colofon.