..........
GT_1200. Foto's Ben Veldstra

Boven het raamkozijn in de gevel van de muurtoren Oistenrijck, aan de straatzijde, bevindt zich een gevelsteen met daarin de tekst:
DIT. IS.IN - OISTENRIJCK


GT_1805 Leidse sleutels foto W. Devilee

De muurtoren Oistenrijck, gebouwd in 1486, heeft aan de stadzijde twee maal het wapen van de stad Leiden en tweemaal een gemetselde ruit. Ook al kan het niet bewezen worden dan moet de schuinkruis-vorm van de Leidse sleutels wel terug te voeren zijn op het basale maalkruis. We zien maalkruisen vaak in de heraldiek optreden. Amsterdam heeft er 3 onder elkaar. Het Bourgondisch wapen bestond ook uit een maalkruis van 2 gekruiste takken.

Waarom moeilijk doen en (naderhand?) twee ruitvormige dichtgemetselde ruitjes aanbrengen, als recht-toe-recht-aan veel makkelijker zou zijn geweest. Aangezien ze van dezelfde steensoort zijn, zijn ze misschien nooit als lichtopening gebruikt, maar hadden ze eveneens een apotrofische (bij-)betekenis, die mogelijk gericht was op het vrouwelijke. De ruit blijkt namelijk in verband te staan met vruchtbaarheid en voortplanting (het teken is verwant met de ing-rune). De vrouwelijke wapenschilden van echtgenotes hebben ook vaak de ruitvorm, getuige de vele grafzerken in onze kerken. Maar of ten aanzien van de betekenis de angst voor hekserij doorslaggevend was of dat men het zag als voortplanting-/heil-bevorderend is moeilijk meer na te gaan of te bewijzen.

Overigens is het ook nog aardig om er op te wijzen dat aan de stadszijde nog een latijns kruis van natuursteen in de torenmuur is ingebouwd.
Wil je meer lezen over de toren Oistenrijck en metseltekens, lees verder

De muurtoren Oistenrijck is een bastionvormig verdedigingswerk dat deel uitmaakte van de middeleeuwse stadsmuur van Leiden en dateert uit ca. 1485. Oorspronkelijk telde Leiden 33 van zulke verdedigingstorens in de stadsmuur. De gevel aan de stadskant is tot ongeveer een meter hoogte bedekt door de wal die den oorspronkelijke stadsmuur heeft vervangen. Een steen in deze gevel draagt in gotische letters het opschrift ‘Dit is in Oistenrijck’.

De naam van de toren verwijst vermoedelijk naar Maximiliaan, aartshertog en later keizer van Oostenrijk. Een andere toren, die iets westelijker was gesitueerd, heette Bourgondië en verwees naar zijn echtgenote Maria van Bourgondië. Deze twee torens verdedigden het vak tussen de Koepoort bij de tegenwoordige Doezabrug en de Geeregracht.

De muren zijn van baksteen (formaat 19 × 9,5 × 4) in een onregelmatig metselverband en hebben een dikte van 2 meter aan de onderkant en 1.80 meter aan de bovenzijde.
De plattegrond van de toren heeft de vorm van een halve cirkel. De gevel aan de Jan van Houtkade is recht.
In deze gevel bevinden zich 2 metseltekens; 2 maal de gekruiste sleutels van het Leidse stadswapen.
Van de oorspronkelijke toegangspoort is nog net de getoogde bovenzijde te zien die boven het huidige straatniveau uitkomt. In vroeger tijden was de straat meer dan 1 meter lager.
Aan de stadszijde bevinden zich in de gevel tevens twee ruitvormige blinde nissen, daarboven is er één in de vorm van een driepas te zien.

De ingang, die korfboogvormig was, lag oorspronkelijk aan de stadskant maar bevindt zich nu aan de westzijde.
Het interieur bestaat uit een ruimte die overkluisd is door een tongewelf dat in een halve koepel overgaat. De schutters die binnen in de toren werden opgesteld, stonden op richels die nog te zien zijn.
De Oistenrijck had 9 schietgaten.

In het vroeger zo geheten 'Nieuwland' kwam in 1984, aan de Jan van Houtkade, de restauratie van de waltoren Oistenrijck gereed. Op de verdieping van de laat-middeleeuwse toren werd de oude ingang van de walmuur zichtbaar gemaakt door een groot venster. De oorspronkelijke ingang daaronder op de begane grond kwam om financiële en technische reden niet terug. Aan weerszijden werden aanzetten gemetseld om te laten zien hoe de vroegere stadsmuur op de waltoren aansloot.

Metseltekens zijn symbolen die met baksteen, vaak van afwijkende kleur of structuur, als patroon in een bakstenen muur werden aangebracht.
Er is nog weinig onderzoek gedaan naar deze tekens zodat er nog veel onduidelijk is over het 'hoe en waarom'. In landen die rijk waren aan water en klei, de ingrediënten van baksteen, komen de tekens meer voor dan in landen waar natuursteen het overheersende bouwmateriaal was. Duidelijk is dat het gebruik van de tekens dateert uit de Middeleeuwen en samenhangt met het toenemende gebruik van baksteen voor gebouwen.
Er zijn twee soorten metseltekens te onderscheiden; de gevel- of vlakvullende motieven en de afzonderlijke tekens. De afzonderlijke tekens hebben in hun oorsprong vaak een mystieke, bezwerende en beschermende betekenis gehad.
Vanaf de 16e eeuw ontstaat er een andere vorm die meer verhalend is. Vanaf die tijd komen motieven als de hartvorm, het ruitkruis en jaartallen en letters voor.
In de loop van de 18e eeuw komen louter esthetische composities in zwang. De vroegere betekenis lijkt verloren gegaan te zijn. Mooie voorbeelden van metseltekens zijn te zien op de website bovenlichten.net.
Klik hier om deze pagina te bezoeken.

....
GT_1251. Foto Ben Veldstra

De wallen en bolwerken waarmee de stad bij haar vergrotingen en bij de modernisering van haar verdedigingsstelsel in de 17e eeuw werd voorzien, zijn in de vorige eeuw sterk vergraven, zodat alleen hun hoofdvorm nog terug te vinden is in de singelgrachten en in de plantsoenen, begraafplaatsen en kaden aan de binnenzijde daarvan. Van de poorten die in de 17e eeuw tot stand kwamen zijn er twee bewaard, De Morspoort en de Zijlpoort.

"In kwam 1985 de restauratie van de waltoren Oistenrijck gereed. Op de verdieping van deze laat-middeleeuwse toren werd de oude ingang van de walmuur zichtbaar gemaakt door een groot venster. De oorspronkelijke ingang daaronder op de begane grond kwam om financiële en technische reden niet terug. Aan weerszijden werden aanzetten gemetseld om te laten zien hoe de vroegere stadsmuur op de waltoren aansloot. "Uit Leids Jaarboekje 1985, blz. 198-200.

Bronnen:

Leids Jaarboekje 1985, blz. 198-200
Website www.bovenlichten.net
Wikipedia

Foto's en tekst zijn verzameld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Informatie over deze geveltekens is zeer welkom en wordt doorgezet naar B. Veldstra. Zie verder colofon.