Erfgoed Leiden en omstreken

Info

Verhaal: Gevelstenen van het gesloopte postkantoor aan de Breestraat

  • Leiden
  • Geschiedenis 1801-1900
  • Geschiedenis 1901-1950
  • Gebouwen

Geveltekens , voormalig postkantoor Schipholweg

1. GEVELTEKENS AAN DE SCHIPHOLWEG

Rond 1970 werd de Schipholweg als een drukke autoverbinding tussen de Plesmanlaan en de Willem de Zwijgerlaan aangelegd. Het was een onderdeel van het Leidse hoofdwegennet. Bebouwing aan weerszijden van de Schipholweg werd pas jaren later gerealiseerd, omstreeks het midden van de jaren 80. Circa 1985 werd in dat kader op perceel Schipholweg 130 een postkantoor annex postdistributiecentrum gebouwd. In en aan het kantoor werden enkele geveltekens aangebracht.

....
GT_1230 en GT_1231 ............................... GT_1237

Op de linker foto zien we twee leeuwen, die in de zijmuur waren ingemetseld, de rechter foto toont een sluitsteen met een gebeeldhouwde postbeambte. Deze werd binnen bewaard. Ze kwamen oorspronkelijk van een andere plek (de Breestraat). In 2020 werd het postkantoor al weer gesloopt (amper 35 jaar oud), maar de geveltekens werden voordien verwijderd en bewaard, om later, omstreeks 2022, terug te komen in de daar te realiseren nieuwbouw bestaande uit een brandweerkazerne en omstreeks 145 woningen.

2 GESCHIEDENIS EN HERKOMST VAN DE GEVELSTENEN

De gevelstenen zijn oorspronkelijk afkomstig van een oud postkantoor, dat tot 1976 in de Breestraat heeft gestaan.

Op een foto van Goedeljee, die ca. 1900 genomen is, is het 'Koninklijk Postkantoor' in volle glorie te zien. Op deze foto is, geheel links boven een raam, ook de eerder genoemde sluitsteen te zien, met het gebeeldhouwde hoofd van een postbeambte, herkenbaar aan zijn pet met klep. De gevelstenen dateren uit ca. 1895. Boven de ingang zien we een gevelsteen met het opschrift “postkantoor”, die helaas (hoogstwaarschijnlijk) verloren is gegaan.



De hier getoonde foto is gemaakt kort voor de sloop. Gezicht op het oude postkantoor met dichtgetimmerde ramen.
Rechts op de foto zijn de twee leeuwen te zien die naast de ingang van het postkantoor waren ingemetseld.
Het pand werd in januari 1976 gesloopt ten behoeve van het nieuwe kantoor van het Hoogheemraadschap Rijnland. Dit pand is in de jaren 10 van de 21e eeuw ook al weer gesloopt, ten behoeve van een school.

De gevelstenen zijn bewaard gebleven en later ingemetseld in de nieuwbouw van PostNL aan de Schipholweg. De leeuwen zijn buiten aan de gevel ingemetseld, de kop van de postbeambte vond een plek in de hal van het nieuw gebouwde postkantoor.


...
GT_1230.....................................................GT_1231


GT_1230

Zoals eerder vermeld is ook dit postkantoor al weer verleden tijd. Wederom bleven de gevelstenen bewaard.

...

De linker foto toont de houten bekisting, die over de twee leeuwen heen gezet werd ter bescherming bij de sloop. Op de rechter foto zijn de twee leeuwen al verwijderd en resten slechts twee gaten in de muur.

In 2022 zijn de twee leeuwen aangebracht (inpandig) in de nieuwbouw van de brandweerkazerne aan de Schipholweg 130. Helaas staan de leeuwen nu gespiegeld ten opzichte van hun oorspronkelijke opstelling.



3 DE POSTGESCHIEDENIS VAN LEIDEN

De postgeschiedenis van Leiden gaat terug tot het begin van de 18e eeuw. In 1735 is er al sprake van de 'directeur van het stedelijk postcomptoir'. Dan is er ook al sprake van de locatie van de Breestraat tegenover de Mooi Japiksteeg.
In mei 1802 werden twee bestaande panden op die locatie tot één pand verheeld en in maart 1803 in gebruik genomen als postkantoor. In 1866 was de locatie te klein geworden en werd er in 1872 tot nieuwbouw besloten.
Het nieuwe postgebouw is een rijksgebouw. De naam van de bouwmeester is niet bekend. Hoe dit gebouw er van binnen heeft uitgezien is ook niet bekend. Delen van deze bouw werden bij latere uitbreidingen en nieuwbouw bewaard. Doorgaans nam het rijk het initiatief tot de nieuwbouw van of de inrichting van een bestaand pand tot post- of telegraafgebouw.
In 1852 ging men gebruik maken van telegrafie, dit stelde andere eisen aan het gebouw van het postkantoor. Ook de organisatie van het postbedrijf moest hierop aangepast worden en pas in 1893 kon gesproken worden van de volledige integratie van posterijen en telegrafie binnen het 'Staatsbedrijf der Posterijen, Telegrafie en Telefonie'.
Leiden had al vanaf 1859 een rijkstelegraafkantoor dat was ondergebracht in het
Catharinagasthuis aan de Breestraat. In november 1889 verhuisde deze dienst naar de Breestraat naar het pand op het toenmalige nummer 44. Ook de pakketpost, die sinds 1882 bij de posterijen ingevoerd was, vond onderdak aan de Breestraat. Uiteindelijk was de beschikbare ruimte in het pand niet toereikend voor deze nieuwe diensten. Een tijdelijke oplossing was de aankoop van een pand aan de achtergelegen Bloemmarkt, hier verhuisde de pakketpost naar toe.
In 1888 kocht het rijk een woonhuis aan op de Breestraat, nummer 46, dit was het rechter buurpand van het postkantoor. Het pand bleek echter in slechte staat en voldeed niet aan de eisen.
In 1895 werd voorgesteld om de huisvesting van de beide diensten telegrafie, gevestigd in de Breestraat, en pakketpost, aan de Bloemmarkt, om te ruilen.
Dit ging gepaard met grote verbouwingen. Breestraat 46, werd bijna helemaal gesloopt voor de bouw van een nieuwe vleugel. Ook het oude postgebouw werd vrijwel helemaal gesloopt. De nieuwbouw was gericht op het creëren van grotere ruimtes die geschikt waren voor het moderne postbedrijf.

De nieuwe voorgevel werd opgetrokken in een combinatie van de stijlen Neogotiek en Neorenaissance en was ontworpen door rijksbouwmeester D.E.C. Knuttel, 'rijksbouwmeester voor de Landsgebouwen in het Tweede District' van 1892 tot 1923.
Daniël Eduard Cornelis Knuttel (Maassluis, 12 maart 1857 - Den Haag, 19 november 1926) werd opgeleid aan de polytechnische school in Delft.
In 1885 werd Knuttel benoemd tot gemeentearchitect van Leiden, als opvolger van J.W. Schaap. Zijn belangrijkste werk uit deze periode is de Stadsgehoorzaal, die is uitgevoerd in een vrije interpretatie van de neorenaissance. Tevens ontwierp hij
het gemeentearchiefgebouw dit keer koos hij voor de neogotische stijl, deels op verzoek van de archivaris. Ook werkte hij aan de restauratie van de middeleeuwse ringburcht. Dit veroorzaakte een conflict met Victor de Stuers, de chef van de afdeling Kunsten en Wetenschappen van Binnenlandse Zaken en verantwoordelijk voor restauratiewerken in Nederland.
Gedurende de periode 1895-1920 heeft Knuttel vooral postkantoren ontworpen. Andere bouwwerken van zijn hand zijn onder andere: het gebouw van de voormalige Rijkspostspaarbank aan de van Baerlestraat in Amsterdam en de gebouwen van het KNMI in De Bilt.

In 1897 werden de nieuwe gebouwen aan de Breestraat en de Bloemmarkt opengesteld voor het publiek.
In maart 1908 kocht het rijk het linker buurpand -nummer 42- van het pand post- en telegraafgebouw aan de Breestraat. Het duurde nog tot 1918 voor er werd begonnen met verbouwingen van de panden. Het doel was ook dit keer meer ruimte te scheppen voor de diverse diensten. Ook dit keer was bouwmeester Knuttel verantwoordelijk voor de verbouwingen. De stijl waarin de gevel werd opgetrokken bleef dezelfde mix van Neogotiek en Neorenaissance.
In 1921 was de verbouwing gereed. Het gebouw bleef, zonder verdere verbouwingen, in gebruik tot 1972.

Het pand werd in 1976 gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw van het Hoogheemraadschap van Rijnland, plus een nieuw postkantoor.
Dit nieuwe postkantoor werd gevestigd in het pand achter de gevel uit 1778. Deze gevel werd na afbraak steen voor steen opnieuw opgebouwd maar erachter werd nieuwbouw opgetrokken. Deze postwinkel heeft nog jarenlang dienst gedaan als postkantoor.

De toenmalige ‘adviesraad voor de binnenstad’ heeft voor de sloop van de gebouwen nog gevraagd de rest van de gevel (uit 1918-21) ook te laten staan, maar daar was Geert Drexhagen, architect van de nieuwbouw, faliekant tegen. Volgens hem was die gevel 'enorm lelijk en zou de ontwerper daarvan iets ernstigs mogen overkomen', aldus Drexhagen in een krantenbericht uit die tijd.
Zijn eigen gebouw was ook niet bestand tegen de verandering van smaak en over het uiterlijk van zijn gebouw was men ook niet altijd even enthousiast.

Lees hier het artikel uit het nieuwsblad van HVOL van het najaar 2014.

Bronnen:

Bulletin van het K.N.O.B. jaargang 2007 nummer 1; Henk van de Schoor, Gebouwen van de posterijen, telegrafie en telefonie in Leiden 1850-1920, blz. 32-48.
Website van het NAI

Dit verhaal is opgesteld door de commissie Geveltekens van de Historische Vereniging Oud Leiden. Voor meer informatie zie ons colofon. Auteur Jan Hartstra.
kaart