Het Noordeinde in Leiden ligt voor een paar maanden open. Onze aandacht gaat naar de kruising van het Noordeinde en de Rembrandstraat. In 1985 vonden archeologen daar namelijk de resten van de Witte Poort: een van de middeleeuwse stadspoorten van Leiden. Tijdens de huidige werkzaamheden stuitten werklieden in de buurt van deze eerdere vindplek op zwaar muurwerk. Het blijken funderingen die rond van vorm zijn. Ze zijn vermoedelijk onderdeel van een tot nu toe onbekende toren van de stadspoort.
De funderingen van de toren die in juni 2024 zijn gevonden. Foto: IDDS Archeologie.
De historie van de zuidelijke stadspoorten
Leiden groeide in de middeleeuwen in een aantal fases. De laatste was in 1386. Toen schoof de zuidelijke stadsgrens in één keer op. Van het Rapenburg naar de huidige Witte Singel en Zoeterwoudse Singel. De stad maakte vaart met het graven van de nieuwe stadsgracht. Het duurde wat langer voordat de stadsmuur en stadspoorten klaar waren. Voor 1386 stond op het westelijke puntje van de Breestraat de Haagpoort. De naam verwijst naar Den Haag omdat de weg daar naartoe leidde. Deze poort verloor met de bouw van de nieuwe stadsmuur haar functie. Daarom kwam in 1426 op de plek waar de nieuwe stadsmuur stond een nieuwe poort. Deze kreeg de toepasselijke naam: Nieuwe Haagpoort. Deze westelijke toegang van de stad werd bewaakt met een ‘draeyboom’. Dit kan je het beste vergelijken met een soort slagboom.
De Nieuwe Haagpoort
Uit archiefbronnen blijkt dat de Nieuwe Haagpoort eerst uit twee ronde bakstenen torens bestond. Deze torens lagen in de lijn van de stadsmuur. Daarvoor, dus buiten de stad, bouwde men een extra verdedigingswerk van hout. De houten voorpoort werd in 1498 vervangen door een stenen buitenpoort. Het resultaat hiervan zien we op de stadsplattegronden uit het midden van de 16e eeuw. De poort moet toen al een imposant bouwwerk geweest zijn met vier hoektorens.
Detail uit de stadsplattegrond van Jacob van Deventer uit 1545. De Witte Poort is hier een eenvoudige poort. Afbeelding: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Detail van de stadsplattegrond van Pieter Sluyter uit 1550. Op deze kaart is de Witte Poort in groot detail afgebeeld. Hij bestaat uit een hoofd- en voorpoort met vier hoektorens. Afbeelding: Erfgoed Leiden en Omstreken.
De opgraving uit 1985
Bij het graven van een diepe bouwput op de hoek van de Rembrandtstraat en het Noordeinde deed in 1985 de toenmalige Archeologische Begeleidings Commissie onderzoek. Ze vonden daar bij de funderingen van een van de torens van de middeleeuwse stadspoort. Ook vonden ze een flink stuk van de middeleeuwse stadsmuur. Hieruit leidde de commissie af dat dit de zuidoostelijke toren van de binnenpoort moet zijn geweest. De toren had een diameter van bijna zeven meter.
De zuidoostelijke toren van de Witte Poort en delen van de stadsmuur kwamen in 1985 ook al eens aan het licht. Foto: Henk Spek, Historische Vereniging Oud Leiden.
Door middel van kleine kijkgaatjes wist de commissie ook de noordoostelijke toren (van de binnenpoort) te lokaliseren. Helaas is van de twee torens van de buitenpoort niets meer bewaard gebleven in de bodem. Het vermoeden bestaat dat deze torens volledig zijn weggebroken toen de poort – inmiddels Witte Poort - in 1650 gemoderniseerd werd. De voorpoort en zijn twee torens werden gesloopt. De Witte Poort werd in de ruim 200 jaar die volgden verfraaid en voorzien van aanbouwen waaronder een portierswoning. Tot de sloop in 1865 was het een markant onderdeel van het stadsbeeld.
Fundamenten van de Witte Poort worden zichtbaar bij een opgraving aan het Noordeinde in 1985. Linksachter staat de voormalige Kweekschool voor Zeevaart. Foto: Henk Spek, Historische Vereniging Oud Leiden.
Uitsnede van de stadsplattegrond van Leiden, Cristiaan Hagen, 1675. Erfgoed Leiden en Omstreken.
De Witte Poort in 1864. Foto: Jan Goedeljee. Erfgoed Leiden en Omstreken.
Een extra toren?
Bij de recente werkzaamheden aan het Noordeinde zijn dus opnieuw funderingen van een rond bouwwerk gevonden. Is dit weer een toren? Dat is goed mogelijk. Dit keer gaat het om een kleinere structuur met een doorsnede van ongeveer vier meter. Bovendien ligt deze dichter bij de as van de straat dan de toren die in 1985 werd ontdekt. Voorlopig wekt deze vondst vooral vragen op. Was het onderdeel van de middeleeuwse poort en had deze niet vier maar meer torens? Of is het misschien een voorganger van de poort die in 1985 is ontdekt? Of hoort het bij de in de 14de eeuw genoemde draeyboom? Het dateren van de fundering is op dit moment lastig. De bakstenen hebben namelijk een lange doorlooptijd. Deze werden in de 14de tot de 20ste eeuw gebruikt.
Recent zijn dezelfde bakstenen gezien bij de stadsmuur bij de Weddesteeg. Meer over deze vondst is te lezen in onze Vondst van de Week. Direct naast de ronde structuur vonden de archeologen ook twee muren die parallel aan en haaks op het Noordeinde staan. Eerst werd gedacht dat dit een fundering van een huis was. Maar dat is niet logisch. De funderingen liggen hier veel te diep voor en zijn bovendien vrij zwaar. Een andere mogelijkheid is dat het de kademuur van de Binnenvestgracht is, die op historische kaarten te zien is.
De Witte Poort op de stadsplattegrond van Pieter Bast uit 1600 (die doorgaans zeer betrouwbaar blijkt). Afbeelding: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Wordt vervolgd...
De werkzaamheden aan de zuidkant van het Noordeinde zijn bijna klaar. Over enkele weken is de noordzijde van de straat aan de beurt. Ook daar verwachten we dat er resten van de Witte Poort aan het licht komen. Archeologen staan paraat om dit in detail vast te leggen.
Chrystel Brandenburgh
1 juli 2024