De stenen herinneren aan de ontwikkeling van de stedelijke gemeenschap in de late middeleeuwen. Lang nadat ze hun functie verloren hadden, bleven ze gehandhaafd en kwamen ze terug op historische stadskaarten en in stadsbeschrijvingen. De kaart van Guicciardini uit 1581 is de enige waarop alle drie de stenen worden genoemd. De oorspronkelijke exemplaren zijn verdwenen, de Rode Steen in de achttiende eeuw, de overige in de negentiende eeuw. In het veranderende stadsbeeld ontstond behoefte de ontstaanstijd van Leiden op een materiële wijze zichtbaar te maken. De huidige stenen liggen dan ook op de plek van hun voorgangers en dateren uit de twintigste eeuw.


Detail van de kaart van Guicciardini uit 1581 met vermelding van de rode, witte en blauwe steen

Functie van de stenen
Over de functie bestaan verschillende theorieën. Zo zouden het grensstenen zijn of ruimtelijke onderscheidingen van stadsparochies dan wel van rechtsgebieden. De meest gangbare mening is dat ze ten dienste stonden van de rechtspraak. De stenen vertegenwoordigden volgens deze op-vatting de verschillende rechtsgebieden van de bewoners van Leiden op de zuidelijke Rijnoever (Blauwe Steen), het schoutambt van Marendorp (Rode Steen) en van het gebied rond de Burcht (Witte Steen).

Witte steen in het gebied rond de Brucht

Blauwe steen
Over de Blauwe Steen is het meest bekend, de hypothese dat dit vanaf het begin een gerechts-steen betrof, heeft de sterkste onderbouwing. De vroegste vermelding van de steen dateert uit 1321. En daarna komt de steen in de Leidse keurboeken regelmatig voor. Een belangrijke bron vormt de Beschrijvinge der stad Leyden (1614) waarin Orlers uitgebreid de rechtshandelingen be-schrijft die op de Blauwe Steen plaatsvonden. Over de Rode en Witte steen is daarentegen maar weinig bekend. Orlers bespreekt deze ook niet. Frans van Mieris noemt in zijn Beschryving der stad Leyden (1762) wel alle drie, en beschouwt ze als gerechtsstenen. Deze betekenis wordt ook door Van Oerle overgenomen in zijn Leiden binnen en buiten de stadsvesten (1975).

Leiden rond 1266
Dat over de functie en datering van de oorspronkelijke stenen geen zekerheid kan worden verkre-gen heeft te maken met het gebrek aan bronnen. De ontstaansgeschiedenis van Leiden in de mid-deleeuwen is om die reden een obscure periode waarop geen eensluidende visie bestaat. De oudst bewaarde stadsrechtoorkonde is de overeenkomst van 1266 tussen de Hollandse graaf en inwoners van Leiden. Aan de stadsrechten van 1266 lagen echter oudere rechten ten grondslag. Hoe het rechtssysteem zich tot die tijd ontwikkeld had is de vraag. En ook na 1266 ontbreken bronnen die meer duidelijkheid kunnen verschaffen over de rol van de stenen in de ontwikkeling van het rechtssysteem in Leiden.

 Zeskantige steen gemaakt van rood Weserzandsteen

Kleur van de stenen
Er is wel geopperd dat de kleuren van de stenen de verschillende machten representeerden: blauw voor het burgerschap, rood voor de geestelijkheid en wit voor de landvorst of grafelijkheid. Maar een meer alledaagse herkomst van de naam is ook mogelijk, die van de gebruikte steensoort: blauw (arduin) hardsteen, rode en witte zandsteen.

Nijmegen en Hoorn
Ook in andere Nederlandse steden kwamen blauwe, witte en rode stenen voor. Daarvan resteren nog weinig. Zo ligt er een Blauwe Steen op de Grote Markt te Nijmegen en een Rode Steen op het plein de Rode Steen te Hoorn. Beide worden eveneens in verband gebracht met rechtsplegingen. De steen van Hoorn is rijksmonument. Het betreft een duplicaat, gemaakt naar de oorspronkelijke steen.