Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Romeinse zuil in Breestraatkelder

Een heel bijzondere zuil tussen de boeken in de voorste kelder van Breestraat 113. Onderzoek door Erfgoed Leiden in samenwerking met TNO wijst uit dat het gaat om Romeins bouwmateriaal. In de 13de eeuw werd het gerestyled en hergebruikt in dit van oorsprong middeleeuwse pand. De onderzoekers konden zelfs de herkomst van het natuursteen herleiden: het is ooit gedolven in de Eifel en in noordoost Frankrijk.

Breestraat 113 is één van de oudste huizen in Leiden. Het heeft twee kelders uit respectievelijk de 13de en de 14de eeuw, beide met bakstenen gewelven en natuurstenen zuilen.

Kapiteel
De hergebruikte zuil staat in de voorste, oudste kelder van Breestraat 113. De bouwhistorici van Erfgoed Leiden dateren de voor het gewelf gebruikte bakstenen tussen 1250-1275. Oorspronkelijk ging het om een meer dan twee keer zo groot vertrek met twee zuilen. Door een afsplitsing in 1607 van Breestraat 111 ging bijna de helft verloren. Ook het voorste deel verdween vanwege het aansluiten op de verbrede Breestraat. Er resteert daarom maar één volledige zuil, bestaande uit een basement, een zuilschacht en een kapiteel. Van de tweede zuil bleef het kapiteel bewaard. Het kwam in 1907 terecht in Museum De Lakenhal.

 De hergebruikte Romeinse zuil in de voorste kelder van Breestraat 113 (foto Babooka)

Monsters
Van de zuilschacht én van een kapiteel zijn minuscule monsters genomen en in het laboratorium van TNO onderzocht. Zo kwam de natuursteenspecialist er achter dat de kapitelen waren vervaardigd van wit, zogenaamd Norroy kalksteen uit noordoost Frankrijk. De Romeinen pasten deze steen veel toe in het Rijnland en het huidige Nederland. Na de Romeinse tijd werd het niet meer gebruikt. Erfgoed Leiden en Omstreken maakte van het kapiteel een 3d-model.

 Kapiteel van de hergebruikte zuil, gehouwen uit Norroy kalksteen. Het van oorsprong Romeinse kapiteel is in de 13de eeuw bijgewerkt in een voor die tijd moderne, romaanse vormgeving. Een deel van de zuilschacht is ook te zien: dat is vervaardigd uit groen leucietofier uit de Eifel.

 3d-model van het losse kapiteel

3d-model van het losse kapiteel in sketchfab (te openen in Firefox)

Monoliet
De schacht van de zuil is een monoliet (één steen). Hier gaat het om zogenaamd leucietofier, een groen gesteente. Het moet afkomstig zijn uit een heuvel (de Perlerkopf) vlak bij de Laacher See in de Eifel. De Romeinen kozen deze steen hier aan de noordrand van hun rijk waarschijnlijk als alternatief voor het in Rome veel gebruikte groenige porfier ‘Verde Antico’. Deze plek werd na de Romeinse tijd pas in de 18de eeuw weer ontgonnen om van de gewonnen steen grafkruizen te maken. Ook is de steen in de 19de eeuw gebruikt voor het afbouwen van de Keulse Dom.

 De 'Perlerkopf', een heuvel in de Eifel, waar  het leucitofier van de zuilschacht in Breestraat 113 vandaan komt. Foto: Timo Nijland

Moderne vorm
Het onderzoek heeft dus uitgewezen dat voor de 13de-eeuwse kelder van Breestraat 113 gebruik is gemaakt van natuursteen dat al door de Romeinen was verwerkt. De kapitelen kregen daarbij een nieuwe, ‘moderne’ vorm. De zuil kwam mogelijk uit een Romeins gebouw, misschien wel uit fort Matilo of uit een nederzetting verderop. Een dergelijk hergebruik van Romeins natuursteen is niet helemaal uniek in Leiden. Zo is in de middeleeuwse ringmuur van de Burcht Romeins tufsteen verwerkt.

Representatief
De eigenaar van Breestraat 113 had in de 13de eeuw de beschikking over ouder Romeins materiaal. De combinatie van de donkergroene zuilen met witte kapitelen moet een fraai beeld hebben opgeleverd. Dit maakt het aannemelijk dat deze ruimte bij de bouw geen kelder was, maar een representatief vertrek aan de straat. Door de geleidelijke ophoging van de Breestraat is deze ruimte dan pas later gedegradeerd tot kelder.

Münsterland
De achterste kelder van Breestraat 113 is aangelegd rond 1350. De zuil hier is gehakt uit Baumberger kalkzandsteen uit het Münsterland. Dit materiaal werd veel gebruikt in het midden van de 14de eeuw, ook in Leiden. Hier gaat het dus niet om hergebruikt Romeins materiaal. Ook het baksteenwerk en de vormgeving van het kapiteel zijn 14de-eeuws. De twee kelders van Breestraat 113 maken tegenwoordig deel uit van een boekhandel en zijn te betreden.

 De 14de-eeuwse zuil in de achterste kelder van Breestraat 113. Deze is gemaakt van Baumberger kalkzandsteen. Het kapiteel met de gestileerde knoppen is kenmerkend voor de gotiek. (foto: Babooka)

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

 

Edwin Orsel

kaart