Twee boeken met bijzondere beschrijvingen van o.a. Noordwijk, Noordwijkerhout en De Zilk, de huidige gemeente Noordwijk. Boeken uit 1799 en 1908 geven in tekst en beeld een prachtige indruk van deze dorpen. De heren Bakker en van Ollefen in 1799 en in ‘Ons Heerlijk Vaderland’ van dr. H. Blinkin in 1908. Over zandweggetjes, ‘capitaale’ huizen en geschoren linden.
De dorpen worden genoemd in deel VII van ‘De Nederlandsche Stad- en Dorp-Beschrijver' van de heren R. Bakker en L. van Ollefen (Amsterdam 1799) en in ‘Ons Heerlijk Vaderland’ van dr. H. Blink (Amsterdam 1908).
Titelpagina van deel VII van ‘De Nederlandsche Stad- en Dorp-Beschrijver' van de heren R. Bakker en L. van Ollefen (Amsterdam 1799). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Kruiden en bloemen
Over Noordwijk-Binnen zeggen Bakker en Van Ollefen in 1799 dat de wegen er naar toe overal in orde zijn, maar de hoofdweg door dit dorp is een moeilijk begaanbare zandweg. “De gronden zo verre het Noordwyk – Binnen betreft, zyn ongemeen goed, in het voortbrengen van Graanen, Kruiden en Bloemen. De weilanden zyn hier meede overheerlyk, kunnende men voor ’t overige alle benodigde zaaken te Water en te Land af aangevoerd krygen.” Er werd in Noordwijk-Binnen ook fruit geteeld, dat in Amsterdam en elders afgezet werd.
Uit: deel VII van ‘De Nederlandsche Stad- en Dorp-Beschrijver' van de heren R. Bakker en L. van Ollefen (Amsterdam 1799). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Trotsche voorgevels
Bakker en Van Ollefen noemen Noordwijk-Binnen het grootste dorp van Zuid-Holland. Het was volgens hen een van de netst gebouwde van heel Rijnland. “Het heeft verscheide schoone gebouwen, die met trotsche Voorgevels pronken en is in verscheiden Straaten afgedeeld, waar van de middelste, die de voornaamste en van een ruime breedte en ook het meest aan weder zyden met Capitaale Huizen bebouwd is, een verrukkend gezicht opleverd.”
Visserij
De weg tussen Noordwijk-Binnen en Noordwijk Zee was slecht en zandig. In Noordwijk Zee stonden ongeveer 100 huizen en gebouwen. In 1799 is “Het Dorp [..] regelmaatig met verscheiden Straaten of Buurten af gedeeld, die alle ongeplaveid nog met Steenen zyn belegd.” De inwoners leefden vooral van de visserij, maar die lag vanwege de oorlogstoestand geheel stil. Ook de scheeps- en zeilmakerijen, de winkels en de handwerken verging het niet goed “waar door dus het Dorp in een droevige omstandigheid ter neder gedompeld ligt.”
Uit: deel VII van ‘De Nederlandsche Stad- en Dorp-Beschrijver' van de heren R. Bakker en L. van Ollefen (Amsterdam 1799). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Zandverstuivingen
Noordwijkerhout had goed onderhouden wegen. Er is wel veel overlast van zandverstuivingen uit de duinen. “Het eigentlyke Kerkdorp is zeer klein, wyl men de meeste Huizen en Wooningen wyd en zyd door het Ambacht verspreid vind, en van welke alle niets byzonders valt aan te merken.”, aldus Bakker van Van Ollefen. De belangrijkste bron van bestaan was op dat moment de landbouw.
Uit: deel VII van ‘De Nederlandsche Stad- en Dorp-Beschrijver' van de heren R. Bakker en L. van Ollefen (Amsterdam 1799). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
De Zilk
De Zilk komt bij deze twee auteurs kort aan de orde: “Waarvan wy by onze Beschryving van Hillegom reeds iets gezegd hebben, is een Buurt onder dit Bailluwschap behoorende, ligt aan de overzyde van de Haarlemmer Trekvaart, en hebbende meede het Recht van eene Ambachts-Heerlykheid; dezelve behoord even als het Ambacht van Noordwykerhout aan den Heer van Hoorn, welkers beschryving wy hier meede eindigen.”
Ons heerlijk vaderland
Ruim honderd jaar later maakte Dr. H. Blink opnieuw een beschrijving van genoemde dorpen. Hij publiceerde deze in zijn omvangrijke werk ‘Ons Heerlijk Vaderland. Het hart van Nederland. Wandelingen door oud en nieuw Nederland met kaartjes, gekleurde en ongekleurde platen’ (Amsterdam 1908). Over Noordwijk-Binnen schrijft hij: “Het dorp Noordwijk is aan drie zijden door een krans van tuinen en klein verdeelde, met singels en hagen van elzen-hakhout veelal omsloten velden voor aardappelteelt, bloembollen en andere produkten eener intensieve cultuur, omringd, terwijl alleen in het oosten de bosschen van het buiten Offem of Ofhem zich verheffen. Te midden dier gaarden en bosschen maakt Noordwijk, welks hoofdstraat geheel met geschoren linden beplant is, met zijn flink burgerlijke, soms deftige huizen, in steedschen bouw vereenigd, maar door het geboomte en de tuinen in de kom van het dorp tevens een landelijk karakter dragend, een aangenamen indruk.”
Gezicht op de Voorstraat met hotel 'Hof van Holland' in Noordwijk-Binnen, ca. 1900. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, GN005716
Kalk
Over Noordwijk Zee is Blink niet erg positief. Hij noemt het een eenvoudig vissersdorp in de duinen. De huisjes langs de Dorpsstraat zijn met kalk gewit en geven een sobere indruk. De kerk ziet er oud uit en heeft volgens Blink geen kunstwaarde. Het dorp heeft door de afslag van duinen een gedeelte van zijn vroegere schoonheid verloren. Blink is wel positief over de duinen, het strand en de zee. Hij noemt het dorp een badplaats, maar zegt er vrijwel niets over.
De boulevard van Noordwijk Zee aan het begin van de 20ste eeuw. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, GN003806
Duindorp
Op zijn wandeling naar Noordwijkerhout loopt Blink door tuinen en bollenlanden, door de bossen van Wildoord, Leeuwenhorst en Dijk-en-Burg en daarna afwisselend langs hakhoutbossen en weilanden. “Noordwijkerhout is een echt, klein duindorp; de huizen zijn verstrooid gebouwd op het zuidelijk eind der Oosterduinen, waar deze als een reeks binnenduinen de duinvlakte van het Langeveld in het oosten afsluiten, en naar het zuiden overgaan in vlakke geestgronden. Het centrum van het dorp wordt gevormd door een open plaats, van olmen overschaduwd, waarnaast op een heuveltje het kleine kerkje der Hervormden zich verheft met een vierkant torentje, in een achtkantige spits eindigende en vriendelijk tusschen het gebladerte verscholen.” Noordwijkerhout leeft dan van de bollenteelt, tuinderij en landbouw. Bonen, erwten en aardappelen worden veelal in Leiden afgezet.
Gezicht op Noordwijkerhout, ca. 1900. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, GN004886
Veranderingen
De beschrijvingen van Bakker/Van Ollefen en Blink geven een aardig beeld van Noordwijk, Noordwijkerhout en De Zilk in de jaren 1799 en 1908. Wie de beschrijvingen met elkaar vergelijkt, zal zien dat er wel wat veranderd is. Zo wordt in 1908 pas de bloembollenteelt genoemd en is Noordwijk Zee een badplaats geworden. Grote veranderingen, zoals de grootschalige woningbouw en de mechanisatie van de landbouw, zouden pas veel later plaatsvinden.
‘Ons Heerlijk Vaderland’ van dr. H. Blink (Amsterdam 1908). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Overeenkomst
De archieven van Noordwijk en Noordwijkerhout (de huidige gemeente Noordwijk) bevinden zich bij Erfgoed Leiden en Omstreken. Op 17 september ondertekenden Noordwijk en Erfgoed Leiden een nieuwe overeenkomst waarin deze dienstverlening is vastgelegd.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
André van Noort