Een stuk rond metselwerk in het Ankerpark: het restant van een schoorsteen die deel uitmaakte van de N.V. Koninklijke Nederlandsche Grofsmederij. In Leiden stond het metaalbedrijf kortweg bekend als “De Grof”. De schoorsteen vormde van eind 19de eeuw tot 1978 een kenmerkend onderdeel van het Leids stadsaanzicht. Een herinnering aan het Leids industrieel verleden en een bijzonder overblijfsel van historische bouwtechniek.
De Grofsmederij werd opgericht in 1836. Op het hoogtepunt werkten er op dit grote complex zo’n 700 mensen. Zij goten putdeksels en molenassen, produceerden stoommachines én verzorgden de inrichting van steenkoolmijnen en hoogovenbedrijven. Het maken van zware kettingen en (scheeps)ankers bleef lange tijd de belangrijkste tak van het bedrijf. Het huidige Ankerpark op het voormalig terrein van De Grof dankt er zijn naam aan. Een scheepsanker herinnert naast het restant van de schoorsteen aan het industriële verleden van deze plek.
Nico van der Horst, NV. Kon Ned. Grofsmederij. Gezicht in de smederij op de smeedhamer, 1956. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV31690.5-2
De Scheluwbrug in 2018. De Grof leverde de draaibruggen Kleine Havenbrug en Scheluwbrug bij de Haven. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
Op de Scheluwbrug bevindt zich nog een embleem van de Grofsmederij. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken 2017
Speeltoestel
Kenmerkend onderdeel van het industriële complex was een hoge schoorsteen. Hierdoor werden de schadelijke verbrandingsstoffen van met steenkool gestookte ketels afgevoerd. De hoogte was bedoeld voor een goede trek en voor een grote verspreiding van de gassen. Oorspronkelijk bestond het rookkanaal uit twee geledingen: een bredere onderbouw en een taps toelopend bovengedeelte. Het bovenste gedeelte werd gesloopt bij de aanleg van het Ankerpark. Het onderste gedeelte bleef behouden en werd deel van een speeltoestel. Het speeltoestel is inmiddels verdwenen. Het overgebleven stuk schoorsteen werd in 2009 nog gerestaureerd.
Jan Goedeljee, Koninklijke Nederlandse Grofsmederij. Baggervaartuig voor de wal van het fabrieksterrein met schoorsteen gezien vanaf de Zijlsingel. Glasnegatief, eind 19de eeuw. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken GN005907
Het restant van de fabrieksschoorsteen van de Grofsmederij in het Ankerpark in 2019. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
Radiaalstenen
De schoorsteen van de grofsmederij is opgebouwd uit zogenaamde radiaalstenen. Radiaalstenen zijn trapeziumvormige bakstenen die gemakkelijk in een cirkel kunnen worden gemetseld. Verschillende afmetingen van radiaalstenen zorgden voor een verschillende diameter. De steen heeft ook een hogere warmtebestendigheid. Radiaalstenen konden worden gefabriceerd met de introductie van de zogenaamde strengpers (machine voor baksteenfabricage) vanaf 1880.
Op deze foto uit 2019 zijn de zogenaamde radiaalstenen, de trapeziumvormige bakstenen, goed zichtbaar. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
Boogvormige openingen
Met de komst van de radiaalsteen kon een schoorsteen sneller worden gemetseld. Niet enkel vanwege zijn vorm; de stenen waren ook een stuk groter dan de standaard steenformaten. Bovendien ontstond er een andere werkwijze. Men ging schoorstenen van binnenuit opmetselen zonder het gebruik van steigers aan de buitenzijde. In het restant van de schoorsteen in het Ankerpark zitten ook standaard bakstenen. Daarmee zijn twee boogvormige openingen gemetseld. Via deze openingen werden gassen afgevoerd. De openingen zijn later dichtgemetseld.
Koekjesfabriek
Schoorstenen als die van De Grof werden vaak door gespecialiseerde bedrijven gebouwd. Voor 1880 gebeurde dat meestal door buitenlandse bedrijven. Vanaf 1880 ontstaan er gespecialiseerde Nederlandse schoorsteenbouwbedrijven. Bekende schoorsteenfabrikanten zijn de firma Canoy-Herfkens uit Tegelen de firma De Ridder met een steenfabriek in Oegstgeest. De gemetselde schoorstenen hadden een markante invloed op het stadsbeeld. Denk bijvoorbeeld aan de schoorsteen op het Nuon-terrein of het rookkanaal van de voormalige koekjesfabriek Timp (nu Tijsterman) aan de Haarlemmerstraat.
De schoorsteen van de Vuilverbranding aan de Langegracht. Op de achtergrond verschillende rokende schoorstenen. Glasnegatief, 1ste helft 20ste eeuw. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, GN002534
Ankerpark
In 1966 fuseerde De Grof met een scheepswerf uit Amsterdam tot de Verenigde Grofsmederijen N.V. Vanaf de jaren zeventig ging het snel bergafwaarts tot in 1978 het faillissement werd aangevraagd. De fabrieksgebouwen en werden gesloopt en maakten plaats voor het Ankerpark – een naam die met het restant van de schoorsteen en het scheepsanker herinnert aan de activiteiten van De Grof.
B.B.M. Jansen, Het terrein van de gesloopte Grofsmederij, gezien vanaf de Zijlsingel. De schoorsteen staat er nog. Links is een deel van de Meelfabriek te zien. Kleurendia, eind jaren 70. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, DIA20083531
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Pieter-Jan de Vos
Bronnen:
Telkamp, G.J., 2009. “Kort over de Grof”, Stielz, 20(1), p. 12.
Rijn, G.J. van & Witteman, M., 1998. “Omzien zonder wrok, Herinneringen aan de Koninklijke Nederlandse Grofsmederij”, Jaarboek Dirk van Eck Stichting
Fabrieksschoorstenen, brochure Cultuurhistorie 10-2008, Rijksdienst voor archeologie, cultuurlandschap en monumenten (voorloper Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed)