Kinderen die een varken wegen en worstjes maken van een geslacht dier, gestileerde plantenstengels en Franse lelies. Ze zijn te zien op de gevel van Breestraat 65. Ooit een slagerij, nu meer bekend van antiquariaat De Slegte. Ruim 100 jaar geleden gebruikte een anonieme kunstenaar hiervoor de sgraffitotechniek: twee of meer lagen pleister in verschillende kleuren werden over elkaar heen aangebracht. Door lijnen en vlakken uit de bovenste laag te krassen, ontstond de levendige en kleurrijke voorstelling in art nouveaustijl. Deze is nu gerestaureerd met behulp van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld.
De unieke gevel kent een groot mysterie: niemand weet wie de architect of de kunstenaar is. Onderzoek leidde wel naar een slager als mogelijke opdrachtgever.
Breestraat 65 na de recent uitgevoerde restauratie
De sgraffitogevel van Breestraart 65 na de recent uitgevoerde restauratie
Worst- en Vleeschwaren
In 1896 opent J. Mulder in het pand een handel in fijne Worst- en Vleeschwaren. Met een advertentie kondigt hij in 1896 de opening van zijn zaak aan: ‘Ingevolge veelvuldig en herhaald verzoek mijner Cliënteele te Leiden heb ik de eer den ingezetenen van Leiden kennis te geven, dat ik Vrijdagavond a.s. een filiaal zal openen in perceel Breestraat No. 65.’
Het filiaal verkoopt onder meer ingeblikte vleesartikelen afkomstig uit de fabriek van E. Noack uit Groningen. E. Noack was in 1880 begonnen als kleine worstfabriek, maar groeide uit tot een grote onderneming met diverse vestigingen in Europa en daar buiten.
Kadastrale legger van Breestraat 65. Hierop staat aangegeven dat Breestraat 65 eigendom is van winkelier Mulder, dat hij het pand heeft verbouwd in 1900 (in 1901 wordt dit geadministreerd) en dat hij het verkoopt in 1911 (geadministreerd in 1912). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
IJskast
Het Leidsch Dagblad besteedt naar aanleiding van de opening vooral aandacht aan de winkelruimte: ‘Alles is even solide en heeft een zindelijk voorkomen, iets wat voor zulk een zaak natuurlijk een hoofdvereischte is. De nette wandbetegeling en de parketvloer zijn van Engelsch fabricaat, terwijl de zoldering kunstig is bewerkt van geolied hout. Een nette en ruime ijskast tot koel houding der artikelen is er mede aanwezig.’
Met geen woord wordt geschreven over een nieuwe bovengevel. Mogelijk kwam die er pas vier jaar later, in 1900. In dat jaar laat Mulder een verbouwing uitvoeren. De kranten berichten echter niet over deze verbouwing en de mogelijk toen aangebrachte sgraffito.
Taverne
In mei 1913 krijgt Breestraat 65 een andere gebruiker. Slager J. Taverne betrekt de begane grond van het pand met een winkel in fijne vleeswaren en comestibles (luxe artikelen). Hij verbouwt de zaak, maar de kranten schrijven ook dan niet over de sgraffitogevel. Het Leidsch Dagblad heeft het over de etalage met het ‘nieuwerwetsche étalagelicht, dat zeker weldra navolging zal vinden.’
Herman Kleibrink, foto van Breestraat 65 uit 1953. Op de sgraffito ter hoogte van de derde etage is een reclame aangebracht van grimeur Van der Pijl. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Breestraat 65 in 1972. De hele sgraffito is verdwenen onder een verflaag. Deze lagen werden bij een eerdere restauratie in de jaren 90 verwijderd. Op de eerste verdieping reclame van de firma Van der Pijl, grimeurs. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Koeien
Leiden kent nog een sgraffitogevel, gemaakt rond 1890, tien jaar voor de gevel aan de Breestraat. Deze staat aan de Pieterskerkgracht, op nr. 8. Dit pand is in 1890 in gebruik bij ‘vleeschhouwer’ Van der Hart. Net als op Breestraat 65 wordt hier de slacht van dieren afgebeeld. Op het linker deel zien we levende koeien met een boer, rechts een slager die bezig is met de slacht. De voorstelling toont wel een andere stijl dan die op Breestraat 65. Rond 1890 was in Leiden de Art Nouveau nog niet in de mode, rond 1900 begint deze stijl aan populariteit te winnen. Opvallend is natuurlijk wel de overeenkomst tussen de onderwerpen van de afbeelding. Mogelijk zijn beide sgraffito’s gemaakt door een (Leidse) kunstenaar gespecialiseerd in deze techniek.
Gevel van Pieterskerkgracht 8 met de sgraffito van Vleeschouwer P.J.W. van der Hart
De sgraffito op de gevel van Pieterskerkgracht 8
Krantenarchief
Onderzoek in het krantenarchief van Erfgoed Leiden en Omstreken leidde tot een aantal opmerkelijke vondsten. Wellicht had de sgraffitokunstenaar een Haagse of Brusselse achtergrond.
Den Haag
Winkelier J. Mulder woonde in Den Haag en had daar ten tijde van de opening van zijn zaak in Breestraat 65 al verschillende winkels waar hij de producten van E. Noack verkocht. In Den Haag waren rond 1900 in ieder geval twee kunstenaars actief die werkten met de sgraffitotechniek. Zo maakte Johan Thorn Prikker in 1901 een wandkunstwerk voor de door architect Henry van de Velde ontworpen Villa De Zeemeeuw. Ook architect Johan Mutters paste in die tijd de sgraffitotechniek toe, in de voorgevel van zijn inmiddels gesloopte woning aan de Wassenaarseweg 13 in Den Haag. Deze doet erg denken aan de voorstelling op Breestraat 65. Of Mulder aan een van deze kunstenaars opdracht heeft gegeven voor zijn Leidse gevel, kan echter niet worden aangetoond.
Brussel
Mulder had ook nog een winkel in Brussel, aan de Rue de la Montagne 80. Dat is interessant, omdat de sgraffitogevel aan de Breestraat stilistisch erg lijkt op het werk van Belgische beeldend kunstenaars die rond 1900 in de omgeving van Brussel werkten. Zo was bijvoorbeeld Paul Cauchie gespecialiseerd in dergelijke werken. Een voorbeeld van zijn werk is een sgraffitogevel in Elsene (nabij Brussel). Het zou toch bijzonder zijn als een kunstenaar uit Brussel helemaal naar Leiden zou zijn gekomen om daar een gevel te ontwerpen. Helemaal uitgesloten is dit echter niet.
Tot op heden blijft het een mysterie wie de unieke gevel van Breestraat 65 heeft ontworpen en uitgevoerd.
Restauratie
De gevel van Breestraat 65 was er slecht aan toe. Gelukkig besloot de pandeigenaar over te gaan tot een grondige restauratie, met behulp van de Subsidieregeling Historisch Stadsbeeld. Eerst werden de loszittende delen van het pleisterwerk vastgezet door middel van injectie met mortel om verdere schade te voorkomen. Daarna wist de restauratie-aannemer verflagen uit de jaren 90 te verwijderen. Daarmee kon de schade goed worden geanalyseerd. Na het nemen van monsters uit het pleisterwerk konden specialisten de oorspronkelijke mortelsamenstelling en kleuren vaststellen, zodat die konden worden gebruikt bij de reparaties. Nu toont de gevel weer zoals de bedoeling was. De vensters zijn op basis van kleurhistorisch onderzoek geschilderd in historisch passende kleuren.
Een deel van de sgraffito op de gevel van Breestraat 65 tijdens de restauratie. De slechte staat van de sgraffito is hier goed te zien.
Een deel van de sgraffito tijdens de restauratie. De oorspronkelijke blauwe pleisterlaag is vrijgelegd. Hierin staat de voorstelling gegraveerd.
Detail van de sgraffitovoorstelling met kinderen. Op deze foto is de ingegraveerde voorstelling in de oorspronkelijke blauwe pleisterlaag goed te zien (het blauw lijkt hier meer op grijs). In een volgende fase van de restauratie zijn met behulp van een mortelpap de okergele delen van de voorstelling gereconstrueerd.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Cas Nagtzaam en Leo Gräper
Bronnen:
Kasper van Ommen, Een unieke art nouveaugevel in Leiden, in: Heemschut oktober 1997
Rutger Morelissen, Sgraffito, magie en misère van een naoorlogse kunstvorm, in: Eloy Koldeweij (red.), Stuc. Kunst en Techniek, Zwolle 2010