Een uitzonderlijke vondst in een pand aan de Herengracht. Tijdens restauratiewerkzaamheden kwam de oorspronkelijke stookvloer uit 1660 tevoorschijn. De groen en geel geglazuurde tegels maakten de vloer brandbestendig. Daardoor kon er direct op worden gestookt om de kamer te verwarmen. Niet eerder bracht bouwhistorisch onderzoek in Leiden een dergelijke vloer aan het licht.
De vloer is aangetroffen in de voorkamer op de eerste verdieping ter hoogte van het huidige rookkanaal. Ze bestaat uit een diagonaal aangelegd blokpatroon groen en geel geglazuurde tegels die ieder ca. 10,5 x 10,5 cm. meten. De beschadigingen maken duidelijk dat de vloer inderdaad is gebruikt als stookplaats.
De aangetroffen stookvloer uit 1660
De stookvloer van boven af gezien.
Loodglazuur
De tegelvloer wordt waarschijnlijk ondersteund door een bakstenen gewelf boven de begane grond (nu niet zichtbaar vanwege een stucplafond). De tegels zijn van roodbakkend aardewerk, verkregen door het bakken van ijzerhoudende klei. Die was rondom Leiden overvloedig aanwezig en maakte van deze regio een bloeiend baksteenproductiecentrum. De tegels zullen dan ook lokaal zijn gebakken. Ten behoeve van de groene en gele kleur kregen de tegels een laagje witbakkende engobe (kleipoeder) en daarna respectievelijk groen gekleurd loodglazuur óf ongekleurde glazuur met een iets gelige tint.
Reconstructie van de tegelvloer die gebruikt werd als stookplaats. Het patroon omvat in de breedte negen tegels en in de diepte vier-en-een-halve tegel. Elke tegel meet ca. 10,5 bij 10,5 cm.
Roetbaan
Een schilderij van Willem Duyster uit 1625-1630 toont een vergelijkbare stookvloer in gebruik: een groen-geel geblokt vloertje in een wachtlokaal, waarop een turfvuur brandt en waarnaast ook enkele houtblokken klaarliggen. Centraal in de schouw bevindt zich een ongetegelde roetbaan, geflankeerd door tegeltjes. Zo’n opzet zal vaak zijn toegepast.
Willem Cornelisz. Duyster (1599-1635), Soldaten bij een vuurplaats, 1625-1630. Museum of Art, Philadelphia (USA). De vuurplaats bestaat uit een vloertje van tegels, vergelijkbaar met het vloertje dat in het pand aan de Herengracht is gevonden.
Stookplaat
Rijkere huishoudens konden zich een gietijzeren plaat als stookplaat veroorloven. In veel inventarissen wordt deze ijzeren plaat speciaal genoemd wat er op wijst dat het als roerend goed werd bestempeld en wellicht een kostbaar goed was. In verschillende zalen van Museum De Lakenhal zijn nog originele ijzeren stookplaten uit ca. 1640 zichtbaar. Ze dateren uit de periode dat de Lakenhal nog zijn originele functie had, namelijk het keuren van Leids gefabriceerd laken. Zo’n liggende ijzeren stookplaat is te zien op een schilderij van Esaias Boursse uit 1665-1670. In de haard staat ook een ijzeren haardplaat tegen de achterwand. Deze werden in de loop van de 17de eeuw steeds gangbaarder.
Doorsnee
Het doorsnee 17de-eeuwse huishouden zal niet over ijzeren stookplaten hebben beschikt en het hebben moeten doen met bakstenen, plavuizen of geglazuurde tegels zoals het geval in het pand aan de Herengracht. Soms kwam er tegen de achterwand nog een gietijzeren haardplaat te staan en werd gebruik gemaakt van zogenaamde brandijzers om hout op te stapelen: ijzeren of koperen beugels geplaatst op de stookplaats. Of dat ook het geval is geweest aan de Herengracht is niet meer te achterhalen. Hoe dan ook biedt deze zeldzame vondst van een originele stookvloer een unieke kijk in de 17de-eeuwse Leidse bouw- en wooncultuur.
Esaias Boursse (1631-1672), Interieur met kraambed, 1665-1670. Grohmann Museum, Milwaukee, Wisconsin (USA). Het vuur brandt op een gietijzeren stookplaat in plaats van op een tegelvloertje. Tegen de betegelde wand staat een haardplaat.
Spiltrapppen
Uit het bouwhistorisch onderzoek naar het pand aan de Herengracht blijkt dat het casco van het voorhuis en achterhuis nog volledig uit de bouwtijd, ca. 1660, dateert. Ook bevinden zich in het pand nog bijzondere interieurelementen zoals de oorspronkelijke spiltrappen, vensters, gangvloer, een binnendeur, terracotta consoles, een voorraadkelder etc. Eens te meer blijkt dat achter de Leidse gevels nog veel bijzonders te vinden is.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Pieter-Jan De Vos
Bronnen:
Bouwhistorisch onderzoek ter plekke door Michel van Dam (IDDS)
Fock, Willemijn, en Haags Gemeentemuseum ed., Het Nederlandse interieur in beeld 1600-1900 (Zwolle: Waanders 2001), pp. 51, 143.
Hall, Diana, s.d., “The Manufacture of Replica Inlaid Medieval Floor Tiles”, on-line: https://www.buildingconservation.com/articles/floortiles/floor-tiles.htm
Haslinghuis, Edward J, en Herman Janse, Bouwkundige termen: verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie (Leiden: Primavera Pers 1997), pp 453-454.