Aan het begin van de twintigste eeuw was een badkamer een luxe waar gewone mensen niet mee in aanraking kwamen. Je wassen deed je in een losse teil op de keuken- of kamervloer. Je mocht al heel blij zijn als je stromend water had in je huis. Reden voor de stad Leiden en diverse gezondheidscomités om zich zorgen te maken over de volkshygiëne en volksgezondheid. De slechte hygiënische omstandigheden in arbeiderswijken kon leiden tot dodelijke epidemieën; een krachtig argument, ook voor eventuele bestuurders die minder begaan waren met het lot van arbeidersgezinnen. De omgeving van de Van der Werfstraat –de voormalige Marendorpse Achtergracht- was zo’n oude arbeidersbuurt met slechte woonomstandigheden.

 Bouwtekening van het volksbadhuis in de Van der Werffstraat uit 1920. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV29250

Stortbad
Op 26 januari 1920 boog de gemeenteraad zich over de ontwerptekeningen van Gemeentewerken voor een volksbadhuis ‘voor alle gezindten’ waar mannen, vrouwen en hele schoolklassen tegelijk een ‘stortbad’ konden nemen- een douche dus. Het plan voorzag ook in een bovenwoning met twee verdiepingen voor de beheerder of badmeester van het badhuis. De bouw en exploitatie zou naar verwachting een dure aangelegenheid worden (125.000 gulden), maar ‘met het oog op het groote hygienisch belang’ waren deze kosten volgens Gemeentewerken te verantwoorden, aldus de Handelingen van de Raad van 26 januari 1920.

Badmeester
Het Volksbadhuis kreeg twee gescheiden afdelingen voor mannen en vrouwen met elk een eigen ingang. Via een kleedkamer kwam men in een badruimte met een rij individuele douchecabines. Fris duinwater werd daarvoor via waterleidingen aangevoerd. Voor de mannen kwamen er elf douches, de vrouwen kregen er zeven, maar ook twee baden. Het water voor deze baden moest door de badmeester worden aangevoerd. ‘De vrije beschikking daarvan over te laten aan de vrouwen, die een bad zouden nemen, zou gevaar kunnen opleveren.’ (Leidsch Dagblad, 8 juni 1922)

Schoolbaden
Het meest opmerkelijke aan het gebouw was de kinderafdeling: een royale, door een daklantaarn verlichte ovale koepelzaal met 28 douches waar een hele schoolklas tegelijk  gewassen kon worden. Hoe deze koepelzaal zou moeten functioneren als kinderbadhuis wordt in geuren en kleuren in het Leidsch Dagblad van donderdag acht juni 1922 beschreven. De jongens en meisjes werden naar de kleedkamer geleid met 28 gescheiden kamertjes waar de kinderen zich tot op het hemd moest uitkleden. Met hun hemd nog aan gingen ze dan naar het cirkelvormige badvertrek met de 28 douches. ‘Midden in de ruimte is aangebracht een installatie, van waaruit het warme, lauwe en koude water naar de douche-baden wordt geleid. De badmeester staat daarvoor en bedient vanaf dat standpunt al de kleinen tegelijk. De begintemperatuur van het water is 23 tot 28 graden. Daarmede worden hun lichamen afgespoeld. Vervolgens wassen zij zich met groene zeep. Het water is dan circa 20 graden, waarop eindelijk nog een koude douche volgt, waarna zij zich kunnen afdrogen in het badvertrekje, zoo noodig onder leiding en met behulp van hun onderwijzer of onderwijzeres, die hen vervolgens weder naar de kleedkamer geleidt, waar zij zich weer aankleeden. Dit alles geschiedt […] in den tijd van een halfuur. De schoolbaden worden onder schooltijd genomen […]’ Scholen konden gratis gebruik maken van het badhuis.

Terrazzovloeren
Met de wit-betegelde wanden, terrazzovloeren en het licht van boven moet het grote indruk hebben gemaakt op de kinderen die thuis donkere, kleine kamertjes gewend waren. Om plaats te maken voor het badhuis moest wel een gymnastiekgebouw van de tegenovergelegen School 3e klasse nr. 2 (een school voor arbeiderskinderen) worden gesloopt. Op 1 februari 1921 werd de bouw aanbesteed en in de zomer van 1922 was de bouw voltooid. Op zaterdagmiddag 10 juni 1922 werd het badhuis van 2 tot 5 uur ter bezichtiging voor het publiek geopend.

Vochtschade
Het badhuis bleek vanaf de opening in 1922 een groot succes. In 1969 moest het badhuis echter weer de deuren sluiten omdat wegens ‘intensief gebruik en grote vochtschade’ de bad-installaties ‘op’ waren.  Eerder, in 1966 had Gemeentewerken nog een ontwerp gemaakt voor geheel nieuw wijkbadhuis in modernistische stijl. Dat kwam er uiteindelijk niet, omdat het principe van een badhuis door de tijd inmiddels was ingehaald. De naoorlogse stijging van de welvaart, en het verbeteren van de sociale woningbouw waarin nu wel douches werden aangebracht, maakte een wijkbadhuis nu overbodig.

Garage
Na de definitieve sluiting in 1969 werd het gebouw verhuurd aan een garagehouder. Deze besloot in 1974 in overleg met de toenmalige eigenaar -de gemeente Leiden- om  de koepel te verwijderen nadat eerder al de badruimtes uitgebroken waren om plaats te kunnen maken voor de auto’s. Uit de tijd van die garagehouder dateert waarschijnlijk ook de schrootjesovertimmering aan de gevel.

 Het voormalige School- en volksbadhuis in de Van der Werffstraat. Foto februari 2020

Vlaggenhouder
Hoewel het pand tegenwoordig een ietwat verwaarloosde indruk maakt, is nog veel oorspronkelijks in de Amsterdamse Schoolgevel behouden gebleven, waaronder het karakteristieke metselwerk en een oorspronkelijke smeedijzeren vlaggenhouder. Er is zelfs een kans dat de gevelstenen en het tegeltableau met de naam van het School- en Volksbadhuis achter de houten schrootjes behouden zijn gebleven. 

 De vlaggenmasthouder van het voormalige School- en volksbadhuis in de Van der Werffstraat. Foto februari 2020

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Inger Groeneveld

 

In de collectie van Erfgoed Leiden en Omstreken bevindt zich een foto van de koepelzaal met de doucheruimte voor de schoolkinderen. Omdat niet bekend is bij wie de auteursrechten berusten, is deze foto alleen op de studiezaal van Erfgoed Leiden en Omstreken te bekijken via deze link.