Holle, aardewerken cilinders in gebogen betonnen daken. Met deze ingenieuze bouwmethode, fusée céramique, kreeg de Leidse overhemdenfabriek van ELMI in 1954 een lichte dakconstructie. Deze bouwmethode is vooral gebruikt in de wederopbouwperiode. Tijdens de sloop van de fabriek werd de bijzondere constructie door de bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken onderzocht en gedocumenteerd.
De achterzijde van de voormalige overhemdenfabriek van ELMI in 2019, vóór de onlangs uitgevoerde sloop. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
De overhemdenfabriek van de Eerste Leidsche Manufacturen Industrie was in 1954 één van de eerste industriële panden aan de nieuwe Lammenschansweg (voorheen de Trekvlietweg). Het bedrijf kwam voort uit de manufacturenzaak van H.D. Lens (Nieuwe Rijn 55-56). In 1980 sloot de fabriek aan de Lammenschansweg haar deuren; de textielproductie was verplaatst naar lage-lonen-landen. Het pand heeft daarna jaren onderdak geboden aan autohandels.
Het Leidsch Dagblad schrijft op 16 september 1954 over de opening van de overhemdenfabriek. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken
Fusée
Het ontwerp voor de fabriek werd in 1953 geleverd door architect Albert van Essen uit Voorburg. Hij paste een dak toe bestaande uit dunne, gebogen betonnen elementen. Daarvoor maakte hij gebruik van het zogenaamde fusée céramique systeem. De Franse architect J. Couëlle had het systeem (her)uitgevonden en in 1938 te Marseille gepatenteerd. Kenmerkend is de toepassing van de zogenaamde fusée, een flesvormig geribd hol aardewerken element. Als een soort van worsten worden de fusées gelegd op een dunne laag cementspecie die is aangebracht op een gebogen mal. De aardenwerken elementen worden vervolgens afgesmeerd met een tweede dunne laag specie. Wapening kan de constructie verder verstevigen. Een ijzeren trekstaaf spant vervolgens de gebogen daken.
Het bouwsysteem is met name toegepast in de wederopbouwperiode (1945-1965), omdat het veel materiaal bespaarde. Bovendien hadden de holle elementen thermische en akoestische isolerende eigenschappen.
Resten van de betonnen schaaldakconstructie tijdens de sloop in 2020. De holle, geribbelde aardewerken elementen (de fusées) in cement zijn goed zichtbaar. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
Detail van bouwtekening uit 1953 met doorsnede van het dak. De cirkels zijn de holle, aardewerken elementen, kenmerkend voor het fusée céramique systeem. Bouwarchief gemeente Leiden BV4661
De voormalige overhemdenfabriek ELMI tijdens de sloop, februari 2020. In de betonnen resten van het dak zijn de holle, aardewerken elementen (fusées) te zien. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
Stoompannenfabriek
Volgens de gegevens uit het bouwarchief is het dak geleverd door de Nefumij uit Breda. De heren F.A.J. Smits en P.W. van der Dries verkregen in 1945 het Nederlandse octrooi voor het fusée céramique systeem. Zij richtten in Breda de Nederlandse Fusée Céramique Maatschappij (Nefumij) op. De keramische fusées werden door de Stoompannenfabriek Echt geproduceerd. Architect Van Essen kan kennis hebben gemaakt met het bouwsysteem vanuit zijn werkpraktijk. Ook zal hij erover hebben gelezen in het bouwkundige leerboek Bouwen, Handboek voor de praktijk van het bouwen van Vriend uit 1955, en in publicaties in bladen als Bouw in 1949 en Cement in 1954.
Detail van een bouwtekening uit 1953. Bouwarchief gemeente Leiden BV4661
Fusée céramique in Leiden
Het is onbekend hoeveel gebouwen er in Nederland nog zijn met dit systeem. Volgens een website over het onderwerp zijn ze zeldzaam; de site noemt 18 voorbeelden in Nederland. De Leidse overhemdenfabriek van ELMI staat er niet op. Het gebouw is inmiddels gesloopt; tijdens de sloop heeft Erfgoed Leiden en Omstreken de fusée céramique constructie gedocumenteerd. Monsters van het dak bevinden zich nu in de collectie Historische Bouwfragmenten. Het is niet bekend of er nog meer panden met dit systeem te vinden zijn in Leiden. Overigens zal het beton dat vrij is gekomen bij de sloop van het gebouw worden hergebruikt. De gemeente Leiden heeft zich onlangs aangesloten bij het betonakkoord.
Interieur van de voormalige overhemdenfabriek ELMI (later autohandel) vlak voor de sloop. De gebogen dakvorm is ook van binnen uit zichtbaar. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Edwin Orsel
Verder lezen
Eck, P.J.W. van en J.F. Bish, 1954 ‘Het Fuseedak’, in: Cement, No. 6 , p. 240-243.
Kamerling, W., z.j., Fusée Ceramic Vaults and Domes in the Netherlands, z.pl.
Langejan, A., 1949, ‘Fusees Ceramiques, een nieuw bouwmateriaal’, in: Bouw, p. 518-520.
Manger, E., 2013, ‘Albert van Essen (1890-1967)’, in: Wijkblad Oud Voorburg, jrg. 32, nr. 3, dec. 2013, p.6.
Stenvert, R., 2012, Biografie van de baksteen 1850 - 2000, Zwolle, p. 258-261.
Stielz, jaargang 12, nummer 3, september 2001.
Vriend, J.J., 1955, Bouwen, Handboek voor de praktijk van het bouwen, Amsterdam, p.134-135.