In de huidige '1,5 meter afstand'-samenleving is het prettig en sociaal om met een ruime bocht om elkaar heen te kunnen gaan. In de smalste steegjes en gangetjes van de Leidse binnenstad vergt dat hoffelijkheid en enig geduld. Maar uitgerekend in het Gangetje is er een zee van ruimte. Dat is niet altijd zo geweest. Lange tijd was het Gangetje een drukbevaren gracht met aan één zijde een veel gebruikte smalle rijweg. Eind jaren 20 van de vorige eeuw besloot men tot verbreding van de kade en uiteindelijk tot overkluizing van de gracht. Zo ontstond een brede verbinding tussen Breestraat en Karnemelksbrug met aan weerszijde een nieuwe, moderne gevelwand. De naam Gangetje bleef, ondanks discussies over een meer passende benaming.
Jacob Timmermans, Het Gangetje gezien vanaf de Nieuwe Rijn richting het Steenschuur, 1788. Tekening in kleur. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV4355.1
Het Gangetje was een van de oudste middeleeuwse grachten van Leiden en lange tijd een belangrijke scheepvaartroute. Zij zorgde voor de doorstroom van het water van de Vliet en het Steenschuur naar de Nieuwe Rijn. Aan de westzijde van de gracht liep een smalle rijweg die Steenschuur, Hogewoerd en Breestraat verbond met Botermarkt, en via de Karnemelksbrug met de Hartesteeg. Langs de weg stonden enkele huizen. Aan de oostzijde, direct langs het water bevond zich het complex van de biscuitfabriek Nutrix.
J. Goedeljee, foto van de Karnemelksbrug (de voorganger van de huidige Karnemelksbrug) met zicht op de Botermarkt en het Gangetje, circa 1885. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV3708.3a
Straatpolitieverordening
Om het drukke verkeer op de kade van deze belangrijke verkeersader enigszins te reguleren, stelde de lokale overheid verschillende voorschriften op. De Straatpolitieverordening verbood sinds jaar en dag het drijven van allerhande vee als runderen, paarden, schapen en geiten door het Gangetje of over de Karnemelksbrug. Dit werd nog eens bekrachtigd in 1912. Het was trouwens te allen tijde in de gehele stad Leiden enkel aan mannen (leeftijd 16+) toegestaan om vee te drijven…(Dit behoefde ooit geen uitleg. Stelt u zich eens voor: fluitende en tongklakkende vrouwen, zedeloos!)
Ook voertuigen, al dan niet gemotoriseerd, werden begin 20ste eeuw geweerd.
Kortom, aan alle verkeersbeperkingen te zien, was het op het Gangetje behoorlijk krap. Dat kon zo niet langer; het verkeer was er tenslotte met een reden. Er moest wat gebeuren.
Kale zijwanden
In 1928 werd een begin gemaakt met de verbreding van de kade. De huizen aan de weg werden na aankoop en onteigening gesloopt. De vrijgekomen kale zijwanden bleken echter wel erg lelijk. Raadslid Sijtsma drong er daarom in de raadsvergadering van 6 mei 1929 op aan die wand op te knappen. Raadslid Heemskerk vroeg zich bovendien af of het Gangetje nu niet eindelijk een nieuwe naam verdiende, maar daar kreeg hij de handen niet voor op elkaar.
FW.J. Kret, foto van de huizenrij aan het Gangetje voor de sloop, 1928. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, GN000744
Plattegrond van de situatie van het Gangetje, met gearceerd de te slopen kavels. Blauwdruk van een bestektekening door Gemeentewerken Leiden uit 1928. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV1505.1
Modern ontwerp
Gemeentewerken richtte zich op de visuele nood en sloeg meteen aan het tekenen. Het resultaat was een strak en modern ontwerp in de stijl van architect Dudok. De wand wekte de illusie dat zich erachter een groot, modern gebouw bevond. Die indruk werd nog eens versterkt door de lichtreclamezuilen op de hoeken en door het integraal mee-ontwerpen van de winkelpuien op de hoek met de Breestraat (nr. 156) en die met de Botermarkt. Dit gebeurde op verzoek van de respectievelijke eigenaressen van de twee panden, mevrouw J. H.E. Driessen-Hoogstraten en mevrouw W.Th. M. Geyer. Uiteindelijk werd overigens in overleg met hen afgezien van de lichtreclames.
Ontwerp van de nieuwe gevelwand aan het verbrede Gangetje, door Gemeentewerken Leiden, 1 januari 1930. Getekend door “H.K.” . Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, tekeningenarchief gemeente Leiden.
Een aanmerkelijke verfraaiing van het stadsaspect
Een volgende fase in de verandering van het Gangetje diende zich aan in maart 1936, toen de N.V. biscuitfabriek Nutrix per openbare veiling aangeboden werd. De gemeente zag er meteen een kans in om het kruispunt Gangetje-Breestraat-Steenschuur-Hogewoerd te verruimen en wist voor iets meer dan 14.000 gulden de hand op de fabriek te leggen.
Hendrik Jonker, foto van het Gangetje en de Botermarkt, met op de voorgrond de oude Karnemelksbrug uit 1889 (gesloopt 1938) en links de biscuitfabriek Nutrix, 1937. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV8415.16c.
Het plan was nu om de Nutrixfabriek af te breken en de gracht te overkluizen (met behoud van vaardoorgang) en tegelijk ook de uit 1889 daterende Karnemelksbrug te vervangen door een breder exemplaar. De weg zou twaalf meter breed worden met aan weerszijden een drie meter breed modern trottoir. Om verkeerskundige redenen zou ook de straathoek naar de Hogewoerd afgerond worden. “Wanneer […] nieuwe bebouwing zal zijn verrezen, zal dit plan een aanmerkelijke verfraaiing van het stadsaspect op dit belangrijke knooppunt ten gevolge hebben”.
Oktober 1937 stemde de gemeenteraad in met de plannen. Gemeentewerken ging aan de slag met de overkluizing, de nieuwe Karnemelksbrug en het ontwerpen van een winkelgalerij met bovenwoningen op het voormalig fabrieksterrein ten oosten van het Gangetje.
“ Bouwplan vd Velde”, schetsplan voor een flatgebouw met winkelgalerij aan de oostzijde van het Gangetje door Gemeentewerken Leiden, (o.l.v. A.M. de Blauw), juli 1938. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, tekeningenarchief gemeente Leiden.
In de stad gingen ook stemmen op voor het onbebouwd laten van het fabrieksterrein, gezien het weidse uitzicht dat na de sloop was ontstaan op de historische panden aan de Nieuwe Rijn en de daarachter gelegen Hooglandse kerk. Enkele buurtverenigingen zagen om die reden het braakliggende terrein liever als plantsoen of parkeerterrein ingericht.
Bronzen winkelpuien
Toen kwam er op 6 april 1939 een ingezonden voorstel van de heer E. Brouwer uit Hilversum, ofwel zijn bedrijf de N.V. Vaste Goederenkantoor. Hij bood vijftig gulden per vierkante meter voor het voormalig fabrieksterrein om het te bebouwen met negen winkelwoonhuizen. De Raad, die de geldverslindende projecten rondom het Gangetje eigenlijk wel tot een einde wilde brengen, ging hiermee akkoord.
In maart 1939 werd in de Leidsche Courant het definitieve ontwerp van architect Charles L. Quéré gepresenteerd. De opdrachtgever, de heer Brouwer had al eerder met dezelfde architect een gelijksoortige rij winkelwoningen gerealiseerd aan de ‘s-Gravenlandseweg in Hilversum. Ook hier betrof het moderne (en dure) behuizing met bronzen winkelpuien en centrale verwarming. In november 1939 kwamen de winkels en appartementen gereed. Aanleiding voor raadslid Eskes om in december 1939 weer het onderwerp ‘naamsverandering Gangetje’ aan te snijden. Wederom werd hier geen gehoor aan gegeven.
Aankondiging uit 1939
Damesmodestoffenzaak
De eerste winkel die zijn deuren officieel opende was de damesmodestoffenzaak “Irene”, op 3 februari 1940, slechts een paar maanden voor de Duitse inval. Het voor de oorlog geopperde plan om het nieuwe Gangetje door te trekken vanaf de Karnemelksbrug via een verbrede Hartesteeg richting de Hooigracht stierf een stille dood.
Foto van het verbrede en overkluisde Gangetje richting de Nieuwe Rijn. Op de voorgrond de damesmodestoffenzaak Irene, ca. 1940. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV4355.19a.
Aan de naam van de verruimde verkeersader is nooit meer getornd. En zo staat deze brede doorgang nog steeds bekend onder de misleidende naam Gangetje. Ruimte om elkaar te omzeilen is er in ieder geval genoeg.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Ook al is de studiezaal voorlopig gesloten, via de website van Erfgoed Leiden en Omstreken valt genoeg te ontdekken, waaronder ook deze ontstaansgeschiedenis van het huidige Gangetje: van krantenberichten tot historische foto’s.
Inger Groeneveld