William Brewster vestigt zich in 1609 met een groep van circa honderd volgelingen in Leiden. Hier begint hij een drukkerij, waar hij in tweeënhalf jaar negentien boeken uitgeeft, die in Engeland niet gedrukt mogen worden.

 Pagina uit het Gerechtsdagboek met de toestemming voor de groep van honderd Pilgrims om zich in Leiden te vestigen. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, SAII, inventarisnummer 51 (Gerechtsdagboek G), folio 32v

 Detail van bovenstaande afbeelding

Stincksteeg
Lange tijd was het onduidelijk waar William Brewster woonde en werkte. Dit komt o.a. doordat hij een gedeelte van een huis van Willem Pouwelsz van Thorenvliet huurt. Huurders worden in die tijd niet per adres geregistreerd en daarom zijn zij veel lastiger te vinden. In één van de door Brewster gedrukte boeken staat op de titelpagina zijn naam met de opmerking ‘in vico chorali’ (vicus = steeg), een verwijzing naar de Pieterskerkchoorsteeg. In werkelijkheid bevindt de toegang tot zijn huis zich aan de ‘Stincksteeg’. Deze aanduiding vond hij mogelijk niet aantrekkelijk om in zijn boeken te vermelden. Overigens was de aanduiding Pieterskerkchoorsteeg niet geheel onjuist: het hoofdgedeelte van het pand van Van Thorenvliet kwam op deze - voornamere - steeg uit (het huidige Pieterskerkchoorsteeg 15). Of er daadwerkelijk een drukpers in het kleine huis heeft gestaan is onzeker. Na het vertrek van Brewster is van een pers geen spoor aangetroffen. Waarschijnlijker is dat Brewster zelf zijn eigen letters zette, maar het drukken overliet aan één van zijn collega-drukkers.

 Detail titelpagina van boek met naam Brewster en ‘in vico chorali’. W. Ames, Ad responsum Nic. Grevinchovii rescriptio contracta … (1617)

 De bebouwing aan de Pieterskerkchoorsteeg en de Stinksteeg (William Brewstersteeg) in het centrum van Leiden. Detail vogelvluchtkaart P. Bast, 1600. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken , PV329.1a

 Het perceel van Willem Pouwelszoon aan de Pieterskerkchoorsteeg (‘die kerssteech’) en de Stinksteeg (‘die steech’). Detail van kaart 7 in het Stratenboek Van Dulmanhorst en Dou uit 1588-1597. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, SAII, Archiefblok 0501A, Inventarisnummer 5153

Het huis van Brewster
Door recent bouwhistorisch onderzoek is duidelijk geworden dat het huis dat Brewster van Van Thorenvliet huurde, onderdeel was van een groot perceel aan de Pieterskerkchoorsteeg. Van Thorenvliet woonde er zelf ook, in het deel aan de Pieterskerkchoorsteeg. De woning van Brewster bevond zich aan de Stinksteeg. Daarvan bestaan nu alleen nog de voorgevel en de zijmuren. Bij latere verbouwingen is het huis verbreed, verhoogd en verlengd, zodat van overige gevels en constructies uit Brewsters tijd helaas niets resteert. De bewaarde muren maken duidelijk dat het Brewsterhuisje enkel een begane grond had met daarboven een zolder.

 Het achterhuis van Pieterskerkchoorsteeg 15 aan de oostzijde van de William Brewstersteeg. Het onderste deel van de huidige steeggevel met de enigszins onregelmatige bakstenen stond er al toen Brewster dit huis betrok. Dit is af te leiden van het metselwerk: kruisverband, baksteenformaat 19x9x4 cm, een tienlagenmaat van 47 cm en de toepassing van kwartsteentjes, zogenaamde klezoren.

Bewerkte foto's van de huidige bebouwing aan de William Brewstersteeg. In rood het oudste deel vermoedelijk uit de 16de eeuw, in oranje een verhoging uit de 17de eeuw en in blauw de verbreding en verhoging uit de 19de eeuw. Foto's bewerkt door Erfgoed Leiden en Omstreken.

Trapgevel
Het onderste deel van de voorgevel is te dateren aan de hand van het metselwerk. Het moet er al hebben gestaan toen Brewster in 1609 dit huis betrok. In de muur komen ook groen verglaasde bakstenen voor, een gevolg van de hoge temperatuur die werd bereikt bij het bakken van de stenen. Het huisje had waarschijnlijk een trap- of tuitgevel. De voorgevel had opvallend genoeg op de begane grond geen ramen, maar wel een voordeur aan de rechterkant. In de rechter zijgevel zijn nog delen van een houten raamkozijn aangetroffen. Dit was hooggeplaatst, om inkijk vanuit het huis op de naastgelegen privé-binnenplaats te voorkomen. Brewster heeft mogelijk in het door dit venster binnenvallende licht zitten werken. De verdere indeling van het huis is onbekend, maar voor de hand ligt dat er een onderverdeling was in twee kamers, met allebei een schouw tegen de kopse gevel.

 Reconstructie door Erfgoed Leiden en Omstreken van de plattegrond en bouwmassa van het huis aan de Stinksteeg. De plattegrond had een diepte van circa zevenenhalf meter en aan de steeg een breedte van ongeveer vijfenhalf meter. Vrijwel halverwege versmalde het met circa een meter.

Illegale drukpers
William Brewster had, in tegenstelling tot veel andere, vaak laaggeschoolde Pilgrims, een universitaire opleiding. Hij ontwikkelde in Leiden een nieuwe methode om Engels te leren en onderwijst die aan universitaire studenten. De laatste jaren van zijn verblijf in Leiden gaf hij tussen oktober 1617 en juni 1619 illegaal boeken uit, die hij in Engeland niet mocht publiceren. Deze werden naar het thuisland gesmokkeld om daar het geloof uit te dragen. Ze vonden er gretig aftrek. Eén van die uitgaven, David Calderwood’s Perth Assembly (1619), kwam de Engelse ambassadeur in Den Haag, sir Dudley Carleton, onder ogen. In opdracht van de koning van Engeland werd een klopjacht gehouden op de man die dit boek had verspreid. Brewster dook onder en ontsnapte definitief aan vervolging door in 1620 Leiden te verlaten en uiteindelijk met het schip de Mayflower naar Amerika te varen. De Engelse strop bleef hem daardoor bespaard.

William Brewstersteeg
Ter herinnering aan Brewster is de smalle Stinksteeg in de tachtiger jaren van de vorige eeuw omgedoopt tot William Brewstersteeg. Boven het poortje dat daartoe toegang geeft zit een bronzen plaquette met een tekst die naar William Brewster verwijst. Deze plaquette is daar in 1955 geplaatst door de General Society of Mayflower descendants, de eerste ‘Pilgrimtoeristen’ die per vliegtuig ons land aandeden.

 Plaquette aan de William Brewstersteeg. De tekst luidt: “Site of the Vicus Chorali (or Pilgrim) Press, on Pieterskerkkoorsteeg (St. Peter’s Church Choir Alley), Leyden, Netherlands, in the (1609-1620), home of separatist Pilgrim Father, Elder William Brewster of Scrooby, Nottinghamshire, England, the spiritual leader of Plymouth in New England until his death in 1643-44…” .

Pilgrims
De door William Brewster geleide, streng calvinistische geloofsgemeenschap kwam uit het Engelse Scrooby (Nottinghamshire). Deze gelovigen hadden zich, net als verschillende andere groepen gelovigen, afgescheiden van de Engelse staatskerk (Anglicaanse kerk) en werden door koning James I vervolgd. Brewster vluchtte met zijn volgelingen naar ons land en vestigde zich eerst in Amsterdam. Vanwege onenigheid met andere Engelse vluchtelingen over de geloofsleer trok Brewster naar Leiden, waar hij in 1609 van het stadsbestuur toestemming kreeg om zich hier met zo’n honderd volgelingen te vestigen. Deze vluchtelingen worden later de kern van de groep emigranten die als stichters van de Verenigde Staten onder de naam Pilgrims of Pilgrim Fathers bekend worden.

Pilgrim Ancestorbooth
Dit jaar wordt in Engeland, de Verenigde Staten en Nederland herdacht dat de Pilgrims 400 jaar geleden in Amerika aankwamen. Voor Amerikanen die in het spoor van hun voorouders Leiden willen bezoeken, heeft Erfgoed Leiden en Omstreken een zogenaamde Pilgrim ancestorbooth ingericht; hier kunnen zij (online) documenten uit onze collectie bekijken die informatie bevatten over hun voorouders.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Ingrid Pot en Edwin Orsel

 

Literatuur
Bangs, J.D., Strangers and Pilgrims, Travellers and Sojourners. Leiden and the Foundations of Plymouth Plantation (Plymouth 2013).
Breugelmans, R. (ed.) The Pilgrim Press. A bibliographical and historical memorial of the books printed at Leyden … partial reprint with new contributions by R. Breugelmans, J.A. Gruys and Keith L. Sprunger. (Nieuwkoop 1987).
Moned, Bouwhistorisch onderzoek Pieterskerk-Choorsteeg 15 Leiden, versie 3.1 (Leiden 2019).