Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Geslepen bakstenen van de Lodewijkskerk

Een fraai staaltje vakkundig metselwerk uit de 16de eeuw is gevonden tijdens bouwhistorisch onderzoek, nl. geslepen bakstenen in kwart ronde of afgeschuinde vorm.  Ze maken deel uit van gotische vensters in de rechterzijmuur van de Lodewijkskerk. Nu pas te zien door de verbouwing van het naastgelegen pand, Steenschuur 17. De vondst laat zien dat de kerk door de kruitramp van 1807 minder beschadigd werd dan tot nu toe gedacht.

Steenschuur 17, het pand rechts van de Lodewijkskerk, is een 17de- of 18de-eeuws huis dat in 1964 is verbouwd door de Leidse architect Van Oerle. De huidige verbouwing gebeurt in opdracht van de R.K. parochie De Heilige Lodewijk.

 De Lodewijkskerk met rechts het buurpand Steenschuur 17 in 2005. Foto collectie Erfgoed Leiden en Omstreken

Spitsboogvensters
De gevel, die nu in het zicht kwam, is een typische kerkmuur met forse steunberen en resten van gotische spitsboogvensters. Het muurwerk is opgetrokken in baksteen. Alleen enkele horizontale lijsten zijn uitgevoerd in kostbaarder natuursteen. De zijgevel is, net als de andere zijgevel, veel soberder vormgegeven dan de voorgevel van het kerkgebouw, waar relatief veel natuursteen is toegepast.

 Dichtgezet spitsboogvenster van de Lodewijkskerk, gezien vanuit de zolder van Steenschuur 17. Het oorspronkelijke metselwerk (dus niet de invulling van het venster) van de zijgevels is gemetseld in een staand verband met een baksteen met een onregelmatig formaat van 18-21 x 9-10 x 4,5-5 cm. en een tienlagenmaat van 51-55 cm. Dit duidt op een laat 15de-eeuwse, eventueel vroeg 16de-eeuwse datering. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken

Geslepen bakstenen
De originele spitsboogvensters in de rechterzijgevel van de kerk hebben geprofileerde zijkanten, zogenaamde dagkanten. De vorm van de dagkant is een samenstelling van geprofileerde bakstenen, met een kwart ronde vorm of een afschuining. Aan kleine streepjes op de baksteen is zichtbaar dat deze voor het bakken zo zijn gevormd. Hierdoor kon de steen na het bakken, indien de aansluiting op de volgende steen dat vereiste, nog worden bijgeslepen. Het gegroefde oppervlakte maakte het slijpen of schuren makkelijker, omdat zo niet het hele oppervlak hoefde te worden bewerkt, maar alleen de opstaande ribbels. Dit is het zogenaamde geslepen metselwerk, een fraai voorbeeld van vakkundig metselwerk. In Leiden is dit metselwerk op veel plaatsen nog zichtbaar bij gemetselde poortjes, vensteropeningen, en bijvoorbeeld ook aan de Zijlpoort.

 Detail spitsboogvenster van geslepen bakstenen met daarop de groefjes voor de bewerking. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken

 Detail spitsboogvenster van geslepen bakstenen met daarop de groefjes voor de bewerking. Foto Erfgoed Leiden en Omstreken

Dichtgemetselde ramen
De vensters blijken in twee fases te zijn dichtgemetseld. In eerste instantie zijn de vensters versmald. De versmalling zal waarschijnlijk samenhangen met de functieverandering van het oorspronkelijk als kapel gebouwde pand. De kapel ging vanaf 1567 dienst doen als korenopslagplaats en daarna als saaihal. In de saaihal verhandelden Leidse textielhandelaren saai, een dikke wollen stof. De hal lag dicht bij Garenmarkt, waar het beeld op de pomp nog aan de saaihandel refereert.

Het geheel dichtzetten van de vensters gebeurde vermoedelijk tijdens de restauratie na de kruitramp van 1807. Deze restauratie werd gestimuleerd door koning Lodewijk Napoleon, die er ook voor zorgde dat de rooms-katholieken het gebouw weer in handen kregen. Zijn hofarchitect Jan Guidici ontwierp vervolgens een geheel nieuw interieur voor de kerk.

Datering door bouwhistorisch onderzoek
De vondst van de bouwhistorische sporen in de zijmuur van de Lodewijkskerk levert meer inzicht op in de datering van het gebouw. Tot nu toe was de vraag of het als Sint Jacobskapel gebouwde pand in één keer is opgetrokken in 1538. Dit jaartal staat op de voorgevel. Het is ook mogelijk dat de voorgevel in 1538 werd geplaatst voor een bouwwerk waar men al in 1477 aan was begonnen.
Bouwhistorici kunnen Leids metselwerk globaal dateren aan de hand van de afmetingen van de bakstenen, de maat van tien lagen baksteen inclusief voegen én het metselverband. Na onderzoek blijkt dat het metselwerk van de zijgevel zowel in 1477 als in 1538 kan zijn vervaardigd. Het metselwerk vertoont echter grote overeenkomsten met dat van de voorgevel uit 1538 en de toren. Het lijkt er dus op dat al deze onderdelen in één bouwfase tot stand zijn gekomen en dat zou dan 1538 zijn.

Kruitramp
Uit het bouwhistorisch onderzoek blijkt ook dat bij de kruitramp van 1807 veel meer van het kerkgebouw is blijven staan dan tot nu toe werd aangenomen. Grote delen van het muurwerk van het kerkgebouw, maar ook de toren hebben de ontploffing overleefd. Zichtbaar is wel dat de linkerzijgevel, die blijkbaar de grootste klap had opgevangen, ingrijpend hersteld moest worden. Ook de hele kapconstructie moest worden vernieuwd. Met een nieuw interieur kon dit herstelde gebouw weer in gebruik worden genomen als kerk, zoals het nu nog functioneert.

Babyhuis
Steenschuur 17 wordt geschikt gemaakt als babyhuis, een initiatief dat er zorg voor draagt dat moeder en kinderen die een lastige start hebben toch bij elkaar kunnen blijven.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

 

Edwin Orsel

kaart