In het rechtergedeelte van de stadhuisgevel zie je stenen met gehakte letters, zogenaamde ‘laagmerken’! Deze merken geven de volgorde aan waarin de natuurstenen blokken bij de bouw gestapeld moeten worden. Omdat de stenen in de stadhuisgevel niet op alfabetische volgorde zijn gelegd, lijkt de plaatsing willekeurig. Lang is gedacht dat de stenen na de verwoestende brand van het stadhuis in 1929 slordig zijn teruggeplaatst. Uit nieuw onderzoek blijkt nu dat dit deel van de gevel juist gespaard bleef bij de brand en dat deze gemerkte stenen al bij de bouw in 1604 in deze volgorde in de gevel zijn geplaatst; het gevolg van een onzorgvuldige samenstelling van het bouwpakket in de Duitse groeve waar het natuursteen werd gedolven.
Aan het einde van de zestiende eeuw, toen het Leiden economisch voor de wind ging, besloot het stadsbestuur een nieuwe gevel te laten plaatsen voor het bestaande, middeleeuwse stadhuiscomplex. Het ontwerp kwam tot stand door een samenwerking tussen de Haarlemse stadssteenhouwer Lieven de Key en de Leidse stadssteenhouwer Claes Cornelisz van Es. Om te besparen op de te gebruiken, kostbare natuursteen, beperkte het ontwerp zich tot drie nieuwe topgevels en een trappartij. De oude middeleeuwse gevelbekleding bleef tot ver in de zeventiende eeuw bewaard. Voorafgaand aan de huidige restauratie liet de gemeente Leiden de stadhuisgevel onderzoeken.
De vroeg-vijftiende-eeuwse gevel van het stadhuis, zoals vastgelegd door landmeter Van Dulmanhorst aan het einde van de zestiende eeuw, net voor de bouw van de nieuwe gevel. Stratenboek Van Dulmanhorst en Dou 1588-1597. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, SAII, Archiefblok 0501A, Inventarisnummer 5153
Twee knechten
Het natuursteenwerk voor de ‘nieuwe’ gevel werd besteld in Bremen, bij Lüder van Bentheim. Hij kreeg opdracht de gevel als bouwpakket aan te leveren en twee knechten mee te sturen om de opbouw in goede banen te leiden. In 1597 werd de eerste steen gelegd, in 1598 werd de gevel voltooid.
Bouwpakket
De gevel had toen nog niet de huidige omvang. Het oostelijke (rechter) deel kwam pas in 1604-1605 gereed. Daartoe werd opnieuw bij Lüder van Bentheim een bouwpakket besteld. Hij kreeg een tekening opgestuurd, vergezeld van een brief met verdere instructies. Het betrof in eerste instantie het natuursteenwerk voor de begane grond. Het bouwpakket kwam in 1604 aan in Leiden, maar kennelijk voldeed het niet aan de verwachtingen. Dit blijkt uit een volgende brief uit 1605, waarmee Lüder van Bentheim de opdracht kreeg stenen te leveren voor de verdieping. In de eerste bepaling van de opdracht werd hem op het hart gedrukt zich "sonder minste veranderinge te houden aan tekening en bestek, aangezien dit bij het voorgaande werk niet het geval was, ’twelc in ’t setten van de wercken groote moeyten veroorsaect heeft."
Illustratie van de verschillende bouwfases van de voorgevel van het stadhuis (Erfgoed Leiden en Omstreken i.s.m. Jan Dröge), aangebracht op een opmetingstekening van de gevel na de brand in 1929 uit de collectie van de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, Amersfoort, BT-020198
Metselaars
Deze bepaling biedt stof tot nadenken over wat er precies in 1604 is gebeurd in de groeve. Mogelijk zijn bij het samenstellen van het bouwpakket of het houwen van de stenen verkeerde letters toegewezen aan bepaalde blokken, waardoor het bouwpakket niet meer klopte en de metselaars in Leiden de grootste moeite hadden om het geheel passend te krijgen. In plaats van de laagmerken te kunnen volgen, moesten zij de gevel zelf opnieuw samenstellen. Dit verklaart waarom de letters op dit deel van de stadhuisgevel door elkaar zijn gehusseld.
Laagmerken in de vorm van letters op het rechtergedeelte van de gevel van het stadhuis, 1604. De letters staan in een willekeurige volgorde, waarschijnlijk het gevolg van slordigheden bij de samenstelling van het bouwpakket in de Duitse groeve.
Brand
Lang is gedacht dat de willekeur in lettervolgorde het gevolg was van de restauratie na de verwoestende stadhuisbrand in 1929. Voorafgaand aan de huidige gevelrestauratie inventariseerde Erfgoed Leiden en Omstreken welke stenen tijdens die restauratie zijn verplaatst of vervangen. Daaruit bleek dat juist in dit rechtergedeelte de gevel grotendeels ongewijzigd bleef. Het verhaal dat de letters na die restauratie door elkaar zijn gehusseld, klopt dus niet.
Inventarisatie van de restauratie na de brand van 1929. Het gele gedeelte is tijdens die restauratie tot standgekomen. Het rode gedeelte, waaronder grotendeels het rechter geveldeel is destijds in situ gebleven. Tekening door TAK Architecten, bewerkt door Erfgoed Leiden en Omstreken i.s.m. Jan Dröge.
Lijnolieverf
Een andere vraag die de gehakte laagmerken opwerpen, is waarom zij zijn aangebracht aan de zichtzijde van de natuursteenblokken. In dit geval gaat het om laagmerken die aangeven hoe de gevel als bouwpakket moet worden opgebouwd. Deze komen niet zo vaak voor. Vaker worden steenhouwersmerken aangetroffen – voorbeeld in kerkgebouwen. Een steenhouwersmerk is een merkteken dat de steenhouwer aanbracht op zijn werkstuk na voltooiing. Het werd gebruikt om de productie bij te houden (veel werk gebeurde op stukloon) en voor de kwaliteitscontrole. Toch zullen deze merken niet als storend zijn ervaren. In de middeleeuwen en vroegmoderne tijd werden natuursteengevels vaak geschilderd met een lijnolieverf, ter bescherming maar ook om kleurverschillen in het materiaal te verhullen. De merken konden eenvoudig worden weggepleisterd, zodat deze in het eindresultaat niet zichtbaar waren. Ook de gevel van het stadhuis was lange tijd geschilderd. Pas aan het einde van de negentiende eeuw werd besloten om de verflagen te verwijderen.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Pieter-Jan de Vos, in samenwerking met Jan Dröge
Jan Dröge, Stadhuisgevel Breestraat Leiden. Bouwhistorisch onderzoek in opdracht van de gemeente Leiden, 2018