De Herenstraat en de Hoge Morsweg zijn beide eeuwenoude uitvalswegen, de eerste naar Zoeterwoude, de ander richting Den Haag. De Herenstraat hoorde tot 1897 bij Zoeterwoude, een deel van de Hoge Morsweg was zelfs nog tot 1966 Oegstgeester grondgebied. Naast de onderwijzerswoning en schuin daar tegenover staat de scheepswerf met loodsen van de firma Akerboom.

Vergoeding
Voor de bewoners langs deze uitvalswegen, was het praktisch om de kinderen naar school te laten gaan in de stad Leiden. Dat was een stuk dichterbij dan de scholen in de eigen dorpskernen. Maar Leiden wilde daar niet voor opdraaien en speelde de bal terug. Het weerspiegelt de eind negentiende-eeuwse situatie van rond 1880 toen er tussen de gemeentes gediscussieerd werd over een vergoeding voor onderwijs in de grensstreken.

Dorpsschooltje
Zowel Oegstgeest als Zoeterwoude besloten toen om een eigen gemeenteschool te bouwen voor dorpsgenoten die leefden onder de rook van de grote stad. In beide gevallen was het een kwestie van jaren voordat ook deze gebieden werden geannexeerd en de scholen op Leids grondgebied kwamen te liggen.

Herenstraat 64
Tot eind negentiende eeuw heette de bochtige, doorgaande uitvalsweg Herenstraat nog Zoeterwoudseweg en lag hij in de gemeente Zoeterwoude. Langs deze eeuwenoude route woonden veel landarbeiders en (bloemen)telers. De straatnamen in deze wijk verwijzen hier nog naar.

 De voormalige gemeenteschool Herenstraat 64. Foto: Marijjke van der Werf

25 gulden
De bewoners langs deze weg lieten hun kinderen in Leiden naar school gaan, omdat de dorpsschool van Zoeterwoude te ver weg lag. Leiden protesteerde en liet Zoeterwoude weten dat zij per kind 25 gulden per jaar wenste te ontvangen. Zoeterwoude besloot toen zelf een dorpsschool met onderwijzerswoning op de gemeentegrens te bouwen.

Opdracht
De opdracht ging in 1882 naar de Zoeterwoudse gemeentearchitect W.A. van Rijn. De school is in hoofdvorm nog intact. De kasten en granitovloer in de gang dateren vermoedelijk uit 1900. Het later aangebouwde lokaal lijkt nog wel grotendeels in de oorspronkelijke staat te zijn.

 Zijgevel van de voormalige gemeenteschooll aan de Herenstraat in 1974. Foto collectie Erfgoed Leiden en Omstreken

Salaris
De aangrenzende woning betekende in feite een salaris voor de hoofdonderwijzer. Hij verdiende in die tijd zo'n vierhonderd gulden per jaar. Een andere hoofdonderwijzer die geen woning kon krijgen, ontving een vergoeding van 350 gulden per jaar.

  De voormalige onderwijzerswoning van de gemeenteschool aan de Herenstraat, nummer 62. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken

Centenschool
In 1890 moest voor elk kind tien cent per week betaald worden, wat ook wel de benaming “centenschool” opleverde. In 1902 werd de school vergroot. Midden jaren dertig volgde er een splitsing, waardoor het gebouw gedeeltelijk in gebruik genomen kon worden door schoolklassen van andere scholen.

Hoge Morsweg 117
De Hoge Morsweg, eeuwenoude uitvalsweg richting Den Haag, viel rond 1880 nog onder de gemeente Oegstgeest. Die gemeente gaf in 1879 de jonge architect W.C. Mulder (1850-1920) uit Leiden opdracht tot het ontwerpen van een dorpsschool met onderwijzerswoning op de toenmalige gemeentegrens.

 De voormalige gemeenteschool van Oegtsgeest aan de Hoge Morsweg 117. Foto: Marijke van der Werf

 Ontwerptekening van de gemeenteschool aan de Hoge Morsweg door W.C. Mulder

Aalmarktschool
Mulder heeft zich bij zijn ontwerp mogelijk laten inspireren door de Leidse  Aalmarktschool uit 1862. De twee gebouwen vertonen grote overeenkomsten. In 1900 is de school vergroot. Ook deze school kreeg een onderwijzerswoning, op nummer 115 rechts van het schoolgebouw. Via een deur kon de onderwijzer vanuit zijn woning zo de school inlopen.

 De voormalige gemeenteschool van Oegstgeest, Hoge Morsweg 117, met onderwijzerswoning. Foto: Marijke van der Werf

Stookplek
Indertijd bevond zich tussen de twee lokalen een stookplek die beide ruimten verwarmde. Een regenton zorgde, voordat er waterleiding aangelegd werd, voor schoon water. De huidige parkeerplaats aan de voorzijde diende destijds als schoolplein en was afgesloten met een hek. De voorgevel van de school is tegenwoordig wit geverfd, boven de entree in het gebogen tekstveld is het woord GEMEENTESCHOOL nog met moeite te lezen.

Drukkerijmuseum
In de jaren zestig is het gebouw in gebruik genomen als schuimplasticfabriek met opslag. Ruim dertig jaar later, in 1999 is het gebouw intern verbouwd voor een nieuwe functie van drukkerijmuseum. Dit museum heeft slechts enkele jaren  bestaan. De collectie bestond uit een verzameling drukkerijmachines, boeken en tijdschriften deels afkomstig uit particuliere verzamelingen van mensen uit de Leidse drukkerswereld. Sinds het museum in 2002 de deuren sloot, is het gebouw weer in gebruik als opslagruimte. 

Open Monumentendagen
De 34e editie van de Open Monumentendagen vond net als voorgaande jaren plaats in het tweede weekeind van september, maar anders dan andere jaren is het programma dit jaar volledig digitaal. In de zomermaanden maakten tien enthousiaste vrijwilligers samen met vrijwilligers van de Leidse Video en Smal Film Liga een tiental filmpjes van hun lievelingsmonumenten. Naast deze filmpjes is er een tweetal routes uitgezet langs verdwenen en herbestemde schoolgebouwen in Leiden. De wandelroute voert langs 31 (voormalige) schoolgebouwen of plekken waar ooit een school gestaan heeft binnen de singels en de fietsroute voert langs 26 scholen buiten de singels.

Deze routes zijn te downloaden via:  www.OMDLeiden-digitaal.nl of voor de OMD Wandelroute langs bestaande en verdwenen scholen in Leiden of de OMD Fietsroute langs gemeente- en centenscholen in Leiden.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Saskia Leupen

Bron
Yteke Spoelstra, De School: “Een sieraad der gemeente”, De geschiedenis van de scholenbouw in Leiden, rapport in opdracht van de gemeente Leiden, 2009    
Deel 1: 1800 – 1940
Deel 2: 1945 – 1965