De achtergevel van woonhuis Herengracht 64 lijkt een gewone muur, maar dat is het niet. De baksteenformaten, de voegen, de muurdikte en de ligging verraden een oorspronkelijk andere functie: die van stadsmuur. Bijna zeshonderd jaar geleden maakte dit stuk muur deel uit van de Leidse stadsverdediging. Later, in de zeventiende eeuw werd er een huis tegenaan en bovenop gebouwd. Bovengrondse resten van de middeleeuwse stadsmuur zijn erg zeldzaam. Een bijzondere vondst dus!
Herengracht 64. Foto: Michel van Dam.
Eerder werden al overblijfselen van de middeleeuwse stadsmuur aangetroffen, maar in die gevallen ging het om ondergrondse resten. Tot voor kort waren de muurtoren Oostenrijck aan de Jan van Houtkade en een stuk muur bij het Noordeinde de enige bekende bovengrondse resten van de Leidse middeleeuwse stadsmuur.
Muurtoren Oostenrijck aan de Jan van Houtkade herinnert nog aan de middeleeuwse stadsmuur van Leiden. Foto: Francien van Zaanen Durand (Erfgoed Leiden en Omstreken).
Formaat
Aan de achtermuur van Herengracht 64 is op het eerste gezicht weinig te zien: een met rode bakstenen en kalkmortel gemetselde muur, zoals gebruikelijk voor historische muren in Leiden. Maar bij goed kijken valt op dat de bakstenen wat afwijken van de overige, zeventiende-eeuwse muren van dit huis. De stenen zijn iets roder en hebben een groter formaat. Dit duidt op een verschil in bouwtijd; over het algemeen geldt hoe groter en dikker de steen, hoe ouder.
De achtermuur van Herengracht 64. De bakstenen meten 19/19,5 x 9/9,5 x 4/4,5 cm. De tienlagenmaat – de hoogte van tien lagen gemetselde baksteen inclusief voegen – is vijftig cm. De in de zeventiende eeuw voor het toen gebouwde huis gemetselde zijgevels zijn opgebouwd uit kleinere bakstenen van 17/18,5 x 8/8,5 x 4/4,5 cm. De tienlagenmaat hier is 51 cm. Foto: Edwin Orsel (Erfgoed Leiden en Omstreken).
Middeleeuwse stadsmuur
Bij verdere bestudering blijkt ook dat de achterwand netjes platvol is gevoegd, een gebruikelijke afwerking voor buitenmuren. Ook lijkt de muur wat verweerd alsof hij aan de buitenlucht blootgesteld is geweest. Bovendien is de muur ook dikker dan de andere muren. De precieze dikte is niet goed vast te stellen, vanwege bebouwing aan de Vestestraat die er tegen aan staat. Deze waarnemingen gecombineerd met de kennis over het traject van de middeleeuwse stadsmuur, leiden tot de conclusie dat deze muur ooit deel uitmaakte van de oostelijke middeleeuwse Leidse stadsmuur. De muur staat nog tot ongeveer tweeënhalve meter hoog overeind.
Detail muurwerk achterwand (restant de stadsmuur, rechts) en zeventiende de-eeuwse zijgevel (links). Op deze foto is te zien dat de muren niet met elkaar in verband zijn gemetseld en dat de zeventiende-eeuwse muur tegen de achterwand (restant stadsmuur) is gemetseld. De (voormalige) stadsmuur heeft rodere en grotere baksteen (19/19,5 bij 9/9,5 bij 4/4,5 cm.), platvol voegwerk en patina van een buiten- verwering. Foto: Edwin Orsel (Erfgoed Leiden en Omstreken).
Ondergrondse restanten
Op meerdere plaatsen zijn delen van de oostelijke stadsmuur teruggevonden, maar tot nu toe ging het steeds om ondergrondse restanten. Iets verderop bij Herengracht 72 werden in 2017 resten aangetroffen van de voormalige Grietgentoren, onderdeel van de stadsmuur.
In 2018 kwam een stuk stadsmuur tevoorschijn bij opgravingen aan de Geregracht.
Stadsuitbreiding - wanneer is muur gebouwd?
Stadsuitbreidingen in de veertiende eeuw maakten de aanleg van een nieuwe oostelijke en zuidelijke stadsverdediging noodzakelijk. Over de bouw hiervan bestaan nog veel vragen: werd er eerst alleen een gracht en een aarden wal aangelegd en pas later een ommuring? Of werd er direct een bakstenen muur opgetrokken? Het metselwerk van het stuk stadsmuur bij Herengracht 64 komt overeen met dat van het restant aan de Geregracht en dateert uit ongeveer de eerste helft van de vijftiende eeuw. De stenen van restant Grietgentoren zijn iets kleiner en dus iets jonger; mogelijk dateren ze uit 1450-1550. Dit kan betekenen dat de muur niet direct is aangelegd met de stadsuitbreiding van de 14de eeuw, maar wat later, eerste helft vijftiende eeuw. Dan zal de muur een eerdere vorm van stadsverdediging, mogelijk een aarden wal, hebben vervangen. De Grietgentoren zou dan weer later zijn aangebouwd, gezien het kleiner formaat baksteen. Het kan echter ook zijn dat de Grietgentoren tegelijk met de muur is gebouwd en tussen ca 1450-1500 een keer is gerepareerd. Al met al levert de vondst van dit stuk overeind staand middeleeuwse stadsmuur nieuwe inzichten, maar ook weer nieuwe vragen op. In ieder geval weten we nu dat restanten van de stadsmuur nog verborgen kunnen zitten tussen de panden aan de Herengracht en Vestestraat.
Vogelvluchtkaart gemaakt door Pieter Bast in 1600 met de stadsmuur om het middeleeuwse Leiden. De rode pijl geeft de plek aan van Herengracht 64. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV 329.1a.
Kaart met een gedeelte van de loop van de middeleeuwse stadsmuur en vestgracht aan de oostzijde van Leiden. De rode pijl geeft het huidige perceel Herengracht 64 aan. Iets daarboven de ligging van de Grietgentoren (bij Herengracht 72) en onderaan de Luys- of Groenendaalstoren. Kaart: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Spiltrappen
Vanwege een verbouwing werd rijksmonument Herengracht 64 bouwhistorisch onderzocht. Het pand blijkt een nieuwbouwhuis uit 1659, gebouwd in de stadsuitbreiding van dat jaar. De oorspronkelijke opzet met een voorhuis en achterhuis is grotendeels nog aanwezig, evenals enkele bijzondere interieurelementen zoals de oorspronkelijke spiltrappen, vensters, gangvloer, een binnendeur en een voorraadkelder. Bij de ontmanteling kwamen bovendien originele plavuizenvloeren, een plafondschildering en een unieke stookvloer tevoorschijn.
Trots
Dergelijke bouwhistorische vondsten tonen de bijzondere waarden die verborgen zitten in de Leidse gebouwen met hun eeuwenoude bouwgeschiedenis en gelaagdheid, waardoor we steeds beter begrijpen hoe onze voorouders in Leiden woonden en leefden.
De eigenaren zijn trots op hun huis en zijn historie en hebben besloten het muurwerk in het zicht te houden, waardoor dit belangrijke stuk erfgoed beleefbaar en bewaard blijft.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Edwin Orsel
Bronnen:
Meijden, M.E. van der, 2005, “De Leidse middeleeuwse stadsverdediging. Een status-quo", Doctoraalscriptie Architectuurgeschiedenis Vrije Universiteit Amsterdam, ’s-Hertogenbosch
Oerle, H.A. van, 1975, Leiden binnen en buiten de stadsvesten: de geschiedenis van de stedebouwkundige ontwikkeling binnen het Leidse rechtsgebied tot aan het einde van de gouden eeuw, Leiden.
Dam, M.C. van, 2020, Bouwhistorische verkenning met waardenstelling Herengracht 64, Leiden, gemeente Leiden, rapport IDDS Archeologie en Bouwhistorie, Noordwijk