Breestraat 128 in 2012. Foto: W. Devilee

Al sinds de jaren 60 is op Breestraat 128 een wasserij gevestigd. Niemand had kunnen bedenken dat boven het verlaagde plafond een fraai plafond met ornamenten verborgen zat. Het gaat om zogenaamde cassetteplafonds van een voor- en achterkamer uit de periode dat dit pand nog een woonhuis was.

 Breestraat 128, de cassetteplafonds van papierstuc

Cassetteplafond van papierstuc
Deze plafonds waren met behulp van betimmeringen onderverdeeld in negen verdiepte vakken, de cassettes. De afwerking van elke cassette bestond uit een papieren bespanning met daarop (vernagelde) decoratieve lijsten en in het midden een ornament. Op het eerste gezicht leken deze vervaardigd van traditioneel stucwerk, maar uiteindelijk bleek het te gaan om zogenaamd papierstuc. Dit wordt gemaakt door laagjes papier op elkaar te lijmen en in een mal tot de gewenste vorm te persen. Het wijkt af van imitatiestuc gemaakt van papier-maché, dat bestond uit papierpulp en kleefmiddelen, soms vermengd met andere stoffen als meel, hout-as, kalk en zand. Het papierstuc in Breestraat 128 was beschilderd met witte en grijze kalkverf, de decoraties bovendien opgewerkt met goudverf.

 Breestraat 128, cassette van het plafond van de voorkamer met ornament in het midden en gedecoreerde lijsten, alles van papierstuc

Opdrachtgevers en architect
Papierstuc is geprefabriceerd imitatiestucwerk, vooral populair rond 1900. In die periode bewoonde het echtpaar Molkenboer het pand aan de Breestraat. Zij hadden het in de kern zeventiende-eeuwse huis in 1892 gekocht en lieten het verbouwen door de Leidse architect W.C. Mulder (1850-1920). De ontwerptekeningen voor deze verbouwing bevinden zich in het archief van de architect, beheerd door Erfgoed Leiden en Omstreken.

In het Leidsch dagblad van 3 oktober 1892 staat een verslag van de “Vergadering van de afd. Leiden der Maatschappij tot Bevordering der Bouwkunst”, waar papierstuc als nieuw product wordt besproken aan de hand van “verschillende monsters papierstuc van de fabrikanten Bennewitz en Co. uit Amsterdam”. Het bericht meldt dat de heer W.C. Mulder dit papierstuc zal toepassen en verslag zal doen van zijn ervaringen. Wellicht wordt hier mee zelfs de toepassing bij Breestraat 128 bedoeld.

 Leidsch Dagblad, 3 oktober 1892, p. 10

Imitaties
Historische geornamenteerde plafonds zijn oorspronkelijk uitgevoerd in ambachtelijk stucwerk, met als grondstoffen kalk en/of gips. Al vroeg werd gezocht naar imitaties, zoals houtsnijwerk. Wellicht vanwege de hoge prijs, maar mogelijk ook om praktische redenen zoals onvoldoende beschikbare ambachtslieden, gebrek aan grondstoffen of de kwetsbaarheid van het traditionele stuc. Ook wist men kosten te besparen door geprefabriceerde elementen toe te passen. Dit ontwikkelde zich verder met de industrialisatie vanaf het midden van de negentiende eeuw en zo kwam ook het geprefabriceerde papierstuc op de markt. Dit werd in eerste instantie geïmporteerd vanuit Duitsland.

Papierstuc in Nederland
De eerste Nederlandse papierstuc-fabriek was Bennewitz en Co, opgericht in 1890 in Amsterdam en vanaf 1897 bekend als Eerste Nederlandsche Papierstuc-fabriek. In Nederland zijn nog drie andere papierstuc-producenten bekend. In 1897 start de Goudsche Papierstucfabriek, maar deze stopt alweer in 1904 of 1905. In het Groningse Schildwolde wordt in 1907 de Noord-Nederlandse Papierstuc en Papiermaché-fabriek opgericht, die tot ongeveer 1922 heeft gedraaid. Tussen waarschijnlijk 1908 en 1910 stond in Monnickendam de Papierstuc-fabriek Holland, die vanaf 1911 onder dezelfde naam wordt voortgezet in de stad Groningen. Van de Amsterdamse en Goudse papierstucfabriek zijn advertenties in Leidse kranten aanwezig.

 Leidsch Dagblad, 6 juli 1898, p. 6

 Leidsch Dagblad, 6 februari 1900, p. 4

Voordelen van papierstuc
Papierstuc had vele voordelen: een gunstige prijs, gemakkelijk in onderhoud, een licht gewicht, eenvoudig te plaatsen, direct overschilderbaar, flexibel en dus goed bestand tegen beschadiging, na impregnatie brandveilig én gemakkelijk mee te verhuizen. Er waren ook tegenstanders met principiële bezwaren, omdat het om imitatie ging.

Turfmarkt 4
Het tot nu toe enige andere voorbeeld in Leiden van papierstuc zijn verschillende plafonds in Turfmarkt 4.Dit huis is gebouwd tussen 1893 en 1908. De voor- en achterkamer en de entreehal zijn voorzien van een rijk gedecoreerde plafond opgebouwd uit geprefabriceerde elementen van papierstuc.

 Turfmarkt 4, gedecoreerd plafond van papierstuc

 Turfmarkt 4, gedecoreerd plafond van papierstuc, detail

Zeldzaam
De plafonds van Breestraat 128 en Turfmarkt 4 van rond 1900 zijn de zeldzame voorbeelden van papierstuc-decoratie in Leiden. Het is tot nu toe onbekend of het echt populair is geweest. Vermoedelijk is de versoberende interieurarchitectuur van de Art-Deco de oorzaak dat ornamenten langzamerhand uit de mode raakten en papierstuc niet of nauwelijks meer werd toegepast. We hopen met bouwhistorisch onderzoek meer van dit soort plafonds te (her)ontdekken en er daardoor meer over te weten te komen.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

Edwin Orsel

Bronnen:
Bastmeijer, A., 2020, ‘Niets is wat het lijkt: papierstuc’, in: Hervonden stad 2020, 25e jaarboek voor archeologie, bouwhistorie en restauratie in de gemeente Groningen, Groningen, p. 176-189
Hermans, T., 2010, ‘Prefab ‘stucdecoratie’ in het interieur’, in: Stuc, Kunst en Techniek, Amersfoort/Zwolle, p. 460-471.