Sommige panden zijn ware bouwhistorische schatkamers, en bij elk bezoek geven ze wat meer prijs. Dit stukje goudleerbehang werd pas ontdekt tijdens een derde bezoek aan het pand in verbouwing door de bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken.

Het gevonden stuk goudleer (links) en een stuk van het papieren behang dat er later overheen is aangebracht (rechts). Foto: Edwin Orsel, Erfgoed Leiden en Omstreken

Detail van het gevonden goudleer. Foto: Edwin Orsel, Erfgoed Leiden en Omstreken

Leer beschilderd met zilver, goud en allerlei kleuren
Wat is goudleer eigenlijk? Goudleer is, zoals het woord zegt, van leer. Vaak dun kalfsleer voorzien van reliëf door het in een vorm te persen of met de hand te bestempelen. Vervolgens werd het leer voorzien van bladzilver. De gouden kleur komt van een geelbruine vernis die daar overheen ging. Daarna werd het reliëf nog beschilderd met allerlei kleuren. Gespannen op houten frames werd het goudleer tegen de muren geplaatst. Het patroon ging met de mode mee. De patronen op de individuele panelen vormden samen soms grotere patronen op de wand. Het gevonden goudleer toont een patroon van groene ranken op een gouden achtergrond, met rode en witte bloemen.

Samuel van Hoogstraten (toegeschreven), Vrouw in goudleerkamer, ca. 1665. Collectie Fürsten von Liechtenstein, Vaduz

Zeldzame vondst voor Leiden
Vooral in de zeventiende eeuw was goudleer erg populair als interieurdecoratie. Een eeuw later viel het nog steeds in de smaak, maar kreeg het minder hoog reliëf. In Leiden zijn slechts enkele voorbeelden van goudleer bewaard: in het Gemeenlandhuis, de kerkmeesterskamer van de Pieterskerk en in de collectie van Museum De Lakenhal. Bij bouwhistorisch onderzoek zijn de afgelopen decennia maar in twee panden kleine fragmenten van goudleer gevonden. Dat maakt deze vondst extra bijzonder en zeldzaam.

Vergelijkbaar goudleer verkocht door Christies
Het gevonden stuk is waarschijnlijk een late variant van goudleer, met minder reliëf en een lossere schildering. Veilinghuis Christies in Amsterdam verkocht in 2010 vier complete panelen met hetzelfde patroon. Dit waren grote panelen van ruim twee meter hoog en zeventig cm. breed. Dat komt overeen met de lange strip die gevonden is aan de Apothekersdijk. Vergelijkbaar goudleer is gevonden in de kerkmeesterskamer van de Pieterskerk. Dat werd in 1739 geleverd door de Amsterdamse behangselfabrikant Nicolaas Blankert. Vergeleken met het goudleer uit de Pieterskerk is het nu gevonden goudleer wat verfijnder en daarmee waarschijnlijk ook ouder.

Een van de goudleerpanelen die in 2010 bij Christie's werden geveild. Het oranje kader geeft aan waar het gevonden stuk zou passen, op basis van het patroon. Foto: Christie's.

Datering van goudleer aan de hand van bouwgeschiedenis
Maar hoe oud is ouder? De bouwgeschiedenis van het pand geeft antwoord op die vraag. Een grote verbouwing vond plaats tussen ca. 1725-1750. Daarbij kreeg de achterkamer dubbele deuren naar de voorkamer en een nieuwe schouw versierd met een gestucte vaas met bloemen en guirlandes. In die achterkamer moet toen ook het goudleerbehang zijn aangebracht. De ruimte diende mogelijk als eetkamer.

Informatie over het behang gevonden in archief
Dit soort grote verbouwingen vinden vaak plaats bij de aankoop of vererving van een huis. In 1729 stierven de toenmalige eigenaren, het echtpaar Van Aardenstoff, en erfden hun vijf kinderen het pand. Een aantal van hen bleef er wonen. Waarschijnlijk hebben zij het huis laten verbouwen en moderniseren en daarmee het goudleerbehang laten aanbrengen. In 1755 werd het pand door de erfgename van de familie verkocht. Daarna had het veel verschillende eigenaren die het allemaal verhuurden. Het goudleer is heel lang in het zicht gebleven, zelfs toen het eigenlijk al niet meer modieus was. Bij de veiling van het huis in 1768 is er sprake van “vier behangsels in de vier beneede vertrekken”. De behangsels en een spiegel moesten tweehonderd gulden extra kosten, bovenop de vraagprijs voor het hele huis. Dat was getaxeerd op 2500 gulden, een flink bedrag voor die periode. De genoemde behangsels zijn vrijwel zeker het aangetroffen goudleer.

Taxatie van de erfenis van Isaac Steffens. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, Collaterale successie register, Memoriaalboek 26, inv.nr. 210+26, blad 155

Verstopt achter Franse literatuur
Het goudleer verdwijnt pas aan het einde van de achttiende eeuw uit het zicht. Als eerste laag – een onderlaag voor papierbehang - zijn er resten van een moralistische Franstalige verhalenbundel op het goudleer aangebracht. Deze bundel van de auteur Louis-Sébastien Mercier, werd in 1768 voor het eerst uitgegeven. Toen aan het einde van de achttiende eeuw dergelijke boeken minder populair werden, is het bij een verbouwing in die tijd gebruikt als drager voor het dan modieuze papier-behang. Om ruim 250 jaar weer te worden terug gevonden, tijdens wederom een verbouwing.

Resten van de verhalenbundel van Louis-Sébastien Mercier uit tweede helft achttiende eeuw, aangetroffen over het goudleer. Foto: Edwin Orsel, Erfgoed Leiden en Omstreken.

Het goudleerfragment is opgenomen in de collectie Historische bouwfragmenten van Erfgoed Leiden en Omstreken.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.

 

Marlies van Burgsteden

Met dank aan dhr. Pasma en mw. Tesselaar, Verbij aannemersbedrijf, Eloy Koldeweij (Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed), en Esther Starkenburg en Edwin Orsel (Erfgoed Leiden en Omstreken)

Bronnen
Haslinghaus-Janse, Bouwkundige termen, Leiden 2005
W. Fock et al, Het Nederlands interieur in beeld 1600-1900, Zwolle 2011
F. Burkom et al (red.), Leven in toen. Vier eeuwen Nederlands interieur in beeld, Amsterdam/Zwolle 2001
R. Boter, Bouwhistorische opname Apothekersdijk 15, versie 1.2, Leiden 2020