Over de bouwgeschiedenis van de achterhuizen in de hoek van de Langebrug en Pieterskerk-choorsteeg is nog niet veel bekend. Een melding over “oude balken” in Pelgrimspoort 11 wekte dan ook meteen de nieuwsgierigheid van onze bouwhistorici. Ze troffen in het pand twee middeleeuwse plafondbalken aan van vóór 1475, dus zeker 600 jaar oud, met zo’n vierhonderd jaar oude, kleurrijke schilderingen van planten en leeuwenkoppen. Het moet destijds een chique ruimte zijn geweest met uitzicht op een tuin.
De Pelgrimspoort doet denken aan een oud hofje, maar schijn bedriegt. Het werd aangelegd in de periode 1993-2000 op het terrein van de voormalige drukkerij Groen – hier gevestigd vanaf het einde van de negentiende eeuw tot 1991. Op de bouwhistorische verwachtenkaart staan grote delen van het gebied aangeduid als “met onbekende waarden”. Het gaat hier dus met andere woorden om een blinde vlek in de bouwhistorische kennis van de stad.
De Pelgrimspoort in 2021, naar het ontwerp van de Oegstgeester architect Bob van Beek. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken
Oud en nieuw
Het pand met de “oude balken” bleek deels nieuw, deels oud. Het gaat om het oude achterhuis van Pieterskerk-Choorsteeg 14 (het voorhuis). De gang die oorspronkelijk als verbinding tussen voor- en achterhuis diende, is dichtgezet. Het zijn nu dus twee gescheiden panden. In de voorgevel van Pelgrimspoort 11 bevindt zich ter hoogte van de eerste verdieping en de zolder nog zeventiende-eeuws metselwerk. Binnen is de begane grond recent afgewerkt - mogelijk zitten daar nog wel oudere, nu niet zichtbare elementen -, maar de verdieping en de kap bleken veel ouder.
Pelgrimspoort 11 in 2021. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken
Ranken en leeuwenkoppen
Op de eerste verdieping werd al gauw duidelijk waarom de bouwhistorici waren ingeseind. Hier sprongen twee geschilderde moerbalken in het zicht, voorzien van een rankenschildering – een kleurrijke versiering van gebogen takken en bloemen. De bonte kleurstelling bestaat aan de onderzijde uit gele ranken op een groene ondergrond. Op de hoeken zijn leeuwenkoppen geschilderd; in het midden van de balk een dubbele leeuwenkop (een zogenaamd omkeermasker). Op de zijkant van de balk zijn gele biezen op een bruine ondergrond aangebracht.
De twee beschilderde moerbalken in Pelgrimspoort 11. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Detail van een van de twee beschilderde moerbalken in Pelgrimspoort 11. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Detail van de schildering op de onderzijde van een van de twee moerbalken. In het midden is de dubbele leeuwenkop te zien. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Foto’s in het archief
Verder onderzoek in het archief van Erfgoed Leiden en Omstreken leverde foto’s op, genomen tijdens de bouw van de Pelgrimspoort op het voormalige terrein van Groen. Op enkele van deze foto’s zijn de balken ook zichtbaar. Niet alleen kunnen deze foto’s nu beter worden gelokaliseerd, ze bieden ook nog extra informatie. Zo laten ze nog kinderbinten zien – kleinere balken die op de moerbalken liggen en de vloerdelen dragen. Deze zijn afgewerkt met een groene schildering en voorzien van biesjes. Op basis van deze typologie is de schildering te dateren tussen 1590 en 1650. Vergelijkbare schilderingen zijn aangetroffen in andere Leidse panden: Raamsteeg 49 (schildering uit 1594) en Haarlemmerstraat 67 (schildering uit het tweede kwart van de zeventiende eeuw).
Foto van het plafond met beschilderde moerbalken en kinderbinten uit Pelgrimspoort 11, eind 20ste eeuw. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Kamer met uitzicht op tuin
Zo’n mooi beschilderd plafond zit natuurlijk niet zomaar in een willekeurige kamer. De vraag is dan ook waarom hij in een kamer van een achterhuis wordt aangetroffen. Het antwoord hierop is mogelijk te vinden op de vroegste kadasterkaarten, uit het begin van de negentiende eeuw. Hierop is Pieterskerk-Choorsteeg 14 aan de achterzijde weergegeven als een fors perceel met grote tuin. Het is goed mogelijk dat dit ook in de zeventiende eeuw al zo was. De kamer zal toen tot een van de mooiere verblijfsvertrekken hebben gehoord, met uitzicht over deze tuin.
Middeleeuwse balken
De “oude balken” zelf zijn overigens nog ouder dan de schilderingen. Ze dateren waarschijnlijk uit dezelfde tijd als de eikenhouten kapconstructie. De daarin aangetroffen telmerken duiden op een datering van vóór 1475.
Middeleeuwse balken met een zeventiende-eeuwse schildering in ‘nieuwbouw’ uit de twintigste eeuw. Het is kenmerkend voor de historische gelaagdheid van de Leidse binnenstad. Zelfs in relatieve nieuwbouw zijn nog historisch waardevolle elementen te vinden. De Pelgrimspoort is in ieder geval niet langer een blinde vlek op de bouwhistorische verwachtingenkaart.
Telmerk in de kapconstructie van Pelgrimspoort 11, 2021. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Vondst van de Week
Vondst van de Week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter, instagram en facebook houden zij u op de hoogte.
Pieter-Jan de Vos