Platen van geperst kurk gebruikt voor isolatie van een ijskelder. Onze bouwhistorici vonden ze in een voormalige ijsfabriek uit 1928 aan de Nieuwstraat. De ijsfabriek maakte ijs voor oa. restaurants, ziekenhuizen en ijscoventers.
De kurkplaten zoals aangetroffen in de ijskelder. Ze waren met spijkers op de muur bevestigd en bedekt met een laag cementstuc.
Aan de zuidzijde van de Nieuwstraat is de voormalige Leidsche Kristalijsfabriek van A. van Tuyn een opvallende verschijning. Met zijn horizontale karakter en gele baksteen wijkt het af van de naburige panden. De fabriek kwam in 1928 tot stand naar ontwerp van het Leidse architectenbureau L. van der Laan en ir. Jan A. van der Laan.
IJs voor koelkasten, ziekenhuizen en restaurants
De fabriek maakte ijs voor koelkasten, ijscoventers, melkslijters, restaurants en cafés, maar ook voor ziekenhuizen en laboratoria. Op zijn hoogtepunt besloeg de productie zo’n kilometer ijsstaven van 15 x 15 cm per dag. De fabriek bleef er tot 1962 gevestigd – ironisch genoeg opgevolgd door de Leidse Verwarmingsindustrie. In de jaren 1990 verbouwd tot een kantoorcomplex, wordt de voormalige ijsfabriek thans verbouwd tot woningen.
Ontwerpplan uit 1928 van Architectenbureau Van der Laan. De ijskelder bevindt zich in het midden rechts op de begane grond. Daarboven, op de verdieping, bevond zich oorspronkelijk de ijsgenerator. op de tekening zijn de kurkplaten in de ijskelder en de ruimte met de ijsgenerator aangegeven. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Het gebouw aan de Nieuwsteeg werd in 1962 in gebruik genomen door de Leidse Verwarmingsindustrie. Foto uit 1969. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Vondst in de ijskelder
In de oorspronkelijke fabriek had men veel aandacht besteed aan het isoleren van de ijsgenerator en de ijskelder. Door het aanbrengen van “open ruimte” of een dubbele wand kwam er een spouw tot stand voor stilstaande lucht. Bovendien werd het geheel bekleed met kurkplaten. Op de plek van de oorspronkelijke ijsgenerator waren deze kurkplaten tijdens voorgaande verbouwingen verdwenen, maar bij de ijskelder bleken ze nog aanwezig. De kurk zat alleen niet meer stabiel tegen de muren. Om het staalskelet te kunnen behandelen, moest het isolatiemateriaal wijken. Erfgoed Leiden heeft een aantal stukken kurk overgebracht naar het bouwhistorisch depot en ze verder onderzocht. 
Kurkmonster voor opslag in het depot van Erfgoed Leiden en Omstreken
Bast van de kurkeik
Het isolatiemateriaal is een zwart poreus weefsel afkomstig van de bast van de kurkeik: de quercus suber. Vooral in het Middellandse Zeegebied komen kurkeiken veel voor. De meest kurk, ca. 52% van de wereldproductie komt uit Portugal.
De kurkplaten waren aangebracht in twee lagen. Ze meten ongeveer 50cm x 100cm x 6cm. Men had ze destijds met spijkers op de muur bevestigd. Tussen de platen lijkt teer aangebracht om de voegen te dichten. Op het isolatiemateriaal is een ijzeren gaaswerk aangebracht met daarover cementstuc.
Samenstelling van de kurkplaten
Het isolatiemateriaal lijkt erg op platen in 2007 aangetroffen in de Luxor bioscoop in Arnhem. Dit theater ontworpen door de Belgische architect Willem Diehl dateert uit 1915.
Eerder onderzoek liet zien dat dergelijke isolatieplaten vaak bestaan uit een mengsel van bitumen en kurk. Dit bleek bij de Arnhemse en Leidse platen echter niet het geval. Die kurkplaten hebben hun donkere kleur te danken aan het productieproces. Dat bestaat globaal uit het vermalen van de kurkschors, waarna door toevoeging van stoom en onder hoge druk de kurkcellen vergroten en verdonkeren (‘expanderen’). Daarbij komen de natuurlijk harsen vrij die dan dienen als bindmiddel.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Pieter-Jan De Vos
Gepubliceerd op 3 maart 2022
Bronnen
Statema, M., 2017. Culthuurhistorische Notitie Nieuwstraat 53a, Leiden (Erfgoed Leiden en Omstreken)
B.H.J.N. Kooij, 2011. Geschiedenis en ontwikkeling van het isoleren in Nederland, een eerste verkenning van historische isolatiematerialen en hun toepassingen in monumenten. Praktijkreeks Cultureel Erfgoed Aflevering 15, nr. 40. Den Haag, pp. 69-74.
Leidsch Dagblad, 26 augustus 1955, “Kilometer ijsstaaf per dag is nog niet voldoende voor Leiden en omgeving”, p. 3.