Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: vierkantjes op een landmeterskaart uit 1604

Bouwhistorici van Erfgoed Leiden en Omstreken deden onderzoek naar een pand aan de Kalvermarkt. Zij bestudeerden daarvoor ook een kaart van dit gebied uit 1604, gemaakt door landmeter Jan Pietersz. Dou. Daarop staan alle percelen aangegeven mét maten en de namen van de eigenaren. Net als op zijn andere kaarten tekende Dou ook vierkantjes in de percelen. Tot nu toe wisten we niet zeker wat hij daarmee aan wilde geven. Maar op deze kaart legt hij het uit: ze geven het aantal bouwlagen van een pand aan. Deze informatie maakt de kaart heel waardevol. Het helpt om de andere kaarten van Dou te interpreteren.

  Jan Pietersz. Dou, Kaart van het gebied tussen Kalvermarkt, Kijfgracht, Haven en Zuidsingel, tekening in kleur, 1604. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1092.3. Rechtsonder de 'legenda'. 

Het gebied op de kaart maakte deel uit van de nieuw aangelegde 'voorstad buiten de Zijlpoort', gelegen tussen Haven, Zijlsingel, Kijfgracht en Kalvermarkt. Al vanaf 1592 ontwikkelde de stad deze plek. Dat bestond uit de aanleg van een nieuwe singel, de bouw van een stadsherberg, het vergroten van de haven en het aanleggen van verdedigingswerken. De bebouwing van de voorstad en het verharden van wegen vormden het sluitstuk. Pas bij de uitbreiding van 1644 kwam de haven binnen de stadsmuren te liggen. Daarbij sloopte men de oorspronkelijke Zijlpoort en kwam er een houten poort op de plek van de huidige Zijlpoort.

Over legenda's
Op de kaart van Dou staan een windroos, een schaalaanduiding en de volgende uitleg: “Ghemeten ende ghecaerteert bij mij ondergheschreven deser Stadt Leyden gheswooren lantmeter de gronden der Huysen ende – Erven gheleghen buyten de Sylpoort deser Stede tussen, de kyfgraft ende zuyt Singel, mitsgaders de waert-straet ende den Ryn, Hebbe de open-plaets groen gecoleurt ende de betimmerde Root, ende hebben in yder gront de groote gheschreven ende waer dit teijcken  staet beduit dat de ghetimmerte een viercant hooch is, ende dit   [in de tekst en kaart zijn twee vierkanten op elkaar getekend] twee viercanten, eeyndicht desen XVen Iuly XVICc IIII - Bij mij I. Pietersz Dou.”
Tegenwoordig noemen we dergelijke informatie legenda. Het maakt de kaart van Dou bijzonder, want dit was in die tijd zeker geen vanzelfsprekendheid.

 De uitleg van Jan Pietersz. Dou op een van de drie kaarten van de 'voorstad buiten de Zijlpoort'. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1092.3

Over viercanten
Dou heeft begin zeventiende eeuw in opdracht van de stad zeker vijftig kaarten van Leiden gemaakt. Maar de meeste hebben geen legenda’s. Door zijn uitleg op de kaarten van de voorstad, weten we nu dat de vierkantjes het aantal bouwlagen aangeven. In de zestiende en zeventiende eeuw duikt het woord regelmatig op in de welstandsvoorschriften van de stedelijke overheid. Zo moesten kopers van kavels aan de Nieuwsteeg en Herensteeg in 1592 voldoen aan de voorwaarde een 'bequame wooninghe ’te bouwen van ten minste ‘een viercant hoogh’ met een zolder ‘mit een borstweeringe van drie ofte vierdalve voeten’. Ook de huizen in de voorstad buiten de Zijlpoort hebben in de meeste gevallen één bouwlaag, dus alleen een begane grond met een zolder. Alleen tegenover de stadsherberg, aan de Waertgracht staan een paar huizen met een verdieping. Daarmee lijkt de voorstad niet te verschillen van de rest van Leiden. Volgens een schatting had omstreeks 1600 zo’n 80% van de Leidse huizen alleen een begane grond met zolder, 20% twee bouwlagen (plus zolder) en slechts een handvol drie (begane grond en twee verdiepingen plus zolder).

 Detail van een van de drie kaarten die Dou maakte van de 'voorstad buiten de Zijlpoort'. Hier tekende hij aan de Waertgracht tegenover de stadsherberg enkele percelen met twee vierkantjes. Deze panden hadden dus een begane grond, een verdieping (samen twee bouwlagen) en een zolder. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1092.4

Over kleuren
Dou legt op zijn kaart ook de gebruikte kleuren uit. Deze leidt hij af van de fysieke eigenschappen van de omgeving. De bebouwing staat in rood aangegeven, het onbebouwde terrein in groen. Straten en kades hebben een zandkleur gekregen, het water in de grachten kleurt blauw met een golfslag erin. Dit soort kleurenschema’s worden vanwege hun representatieve karakter nog steeds toegepast. De kaart komt dan ook modern over. De percelen, straten en waterwegen zijn met zwarte inkt ingetekend met doorlopende lijnen. Stippellijnen geven vrij precies de achtergevels van bebouwing aan.

Over landmetersroeden
Dou noteert op zijn kaarten ook de oppervlaktes van de percelen. Dit was voor zijn tijd revolutionair. Hierover meer in een volgende VVDW-rubriek.

Over Jan Pietersz. Dou (1573-1635)
Jan Pieterzoon Dou werd in 1573 in Leiden geboren als zoon van een kuiper (maker van houten tonnen / kuipen). Het gezin woonde op de Oude Rijn. In 1594 trad hij in de leer bij landmeter Symon Fransz. Van der Merwen. Drie jaar later kreeg hij bij het Hof van Holland een erkenning tot landmeter. Hij schreef samen met Johan Sems de eerste landmeetkundeboeken in de Nederlandse taal. In 1605 werd hij gezworen (beëdigd) landmeter bij het Hoogheemraadschap van Rijnland. Dou is bekend vanwege de uitvinding van het meetinstrument de Hollandse Cirkel en ook voor het bevestigen van een correcte Rijnlandse Roede aan de gevel van het Leidse stadhuis. Erfgoed Leiden en Omstreken bewaart zo’n vijftig stadskaarten van Dou.


Pieter-Jan de Vos
1 april 2022

Met dank aan Jan Dröge

 

Bronnen:

Kaart online 

Daelemans, F., 1975. “Leiden 1581 : een socio-demografisch onderzoek”, A.A.G. Bijdragen, nr: 19, p. 137-215.

 

kaart