Voor het bouwhistorisch onderzoek van een pand aan de Kalvermarkt bestudeerden onze bouwhistorici ook enkele kaarten van dit gebied uit 1604. Deze zijn gemaakt door landmeter Jan Pietersz. Dou. Daarop staan alle percelen aangegeven mét de namen van de eigenaren en de hoogte van de bebouwing. Opvallend genoeg noteerde Dou naast de afmetingen ook de oppervlaktes van de percelen, voor die tijd revolutionair. Om die oppervlaktes te berekenen, introduceerde hij een andere rekenmethode in de landmeetkunde: het tientallig of decimale stelsel.
Jan Pietersz. Dou, Deelkaart van het gebied tussen Kalvermarkt, Kijfgracht, Haven en Zuidsingel, tekening in kleur, 1604. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1092.2. Rechtsonder legt Dou uit wat de gebruikte kleuren en de kleine vierkantjes op de percelen betekenen: de legenda.
Het gebied op de kaart maakte deel uit van de rond 1600 nieuw aangelegde “voorstad buiten de Zijlpoort”, gelegen tussen Haven, Zijlsingel, Kijfgracht en Kalvermarkt. In de vorige Vondst-van-de Week vertelde bouwhistoricus Pieter-Jan de Vos over de betekenis van de vierkantjes op de kaart. Dit keer gaat het om het door Dou gebruikte maatstelsel. Hij geeft het op een paar kaarten aan.
Detail van de bovenstaande kaart van Dou. Dou geeft op deze kaart het door hem gehanteerde maatstelsel aan.
Eigenaren en afmetingen op de kaart
Op de kaart van Dou staan namen van eigenaren en afmetingen van percelen aangegeven. Mogelijk gebruikte de stad deze gegevens om belasting te heffen op vastgoed. We kennen eerdere documenten die met dit doel zijn gemaakt. De Leidse stadssecretaris Jan van Hout liet omstreeks 1585 het Register Vetus aanleggen. In 1601 kwam daar het Oud Belastingboek bij. Eind 16de eeuw maakte Salomon van Dulmenhorst het befaamde Straten- en Grachtenboek. Daarin karteerde hij de hele bestaande stad en noteerde per perceel de eigenaar en de breedte. Hij noteerde die afmetingen in Rijnlandse roeden, destijds de standaard maateenheid in Leiden en Omgeving.
Salomon Davidtsz.van Dulmenhorst, Kaart van het bon Noord Rijnevest, met de bolwerken en de toenmalige Zijlpoort (detail), 1592, tekening in kleur op perkament. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1021.01. Linksboven is de Zijlpoort te zien. Van elk perceel noteerde Van Dulmenhorst de breedte.
De kaarten van Dou
Omstreeks 1600 nam de bevolking van Leiden enorm toe. Met als gevolg de herverkaveling van veel percelen. Als beëdigd landmeter van de stad Leiden bracht Dou de gewijzigde situaties in beeld. Erfgoed Leiden en Omstreken bewaart een vijftigtal kaarten op bouwblokschaal van zijn hand. Waar Van Dulmenhorst zich beperkte tot de breedte van het perceel, gaf Dou op zijn kaarten ook het oppervlak aan.
Jan Pietersz. Dou, Kaart van het gebied tussen Kalvermarkt, Kijfgracht, Haven en Zuidsingel, tekening in kleur, 1604 (detail). Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV1092.3. Op elk perceel geeft Van Dulmenhorst de afmetingen en het oppervlak aan.
Het twaalf- en tientallig stelsel
Het berekenen van de oppervlaktes was een complexe en tijdrovende klus. Dat had te maken met het gebruikte maatstelsel. De standaard Rijnlandse roede meet 3,767358 meter en werd onderverdeeld in 12 voeten en 144 duimen. Het gaat hier dus om een zogenaamd twaalftallig stelsel. Handig voor de handel omdat het gemakkelijk rekent. Twaalf kan immers eenvoudig worden gedeeld door 2, 3, 4 en 6, zonder dat daar (decimale) breuken aan te pas hoeven te komen. Dat ligt anders in het sinds de Franse Revolutie als standaard gebruikte tientallig stelsel. Daarbij kun je de eenheid enkel door 2 en 5 delen.
Maar het twaalftallig stelsel maakt het berekenen van oppervlaktes wel erg complex. In een twaalftallig stelsel bestaat één vierkante roede, een riemroede genoemd, uit 144 riemvoeten (12x12) en uit 20.736 riemduim (144 x 144). In een tientallig, decimaal, systeem bedraagt dat respectievelijk 100 en 10.000 keer de eenheid – wat het berekenen van oppervlaktes beduidend eenvoudiger maakt. Om die reden toont Dou zich al gauw een voorstander van het gebruik van het decimale systeem voor de landmeetkunde.
De praktijk van het landmeten
Dat vinden we terug in het boek dat hij in 1600 samen met Johan Sems schrijft, “Practijck des Lantmetens”. Beide landmeters bepleiten het gebruik van wat ze de Landmetersroede en de Landmetersriemroede noemen: een systeem waarbij de roede wordt opgedeeld in 10 voet en een Riemroede in 100 riemvoeten. Dou en Sems maken hiermee de weg vrij voor het gebruik van het tiendelig stelsel in Nederland. Op een kaart van Dou uit 1605 staat te lezen dat “De mate van de brete van eenige huysen zijn getogen uyt t oude Regyster van Dulmenhorst mits dat ic de voete ende duimen op de thiende delinge verandert hebbe – 1605-6-15 – IPD” [PV_PV912.1].
De titelpagina van een uit 1620 daterende druk van 'Practijck des landmetens: leerende alle rechte ende kromzydige landen, bosschen, boomgaerden, ende andere velden meten, soo wel met behulp des quadrants, als sonder het selve. Ghedruckt tot Amsterdam, door Jan Jansz. op het Water, inde Pas-Caert'Practijck des landmetens: leerende alle rechte ende kromzydige landen, bosschen, boomgaerden, ende andere velden meten, soo wel met behulp des quadrants, als sonder het selve. Ghedruckt tot Amsterdam, door Jan Jansz. op het Water, inde Pas-Caert'. In dit werk uit 1600 bepleiten Dou en Sems het gebruik van het decimale stelsel in de landmeetkunde.
Verwarring over de maatstelsels
Het gebruik van twee verschillende systemen kon tot verwarring leiden. In zijn overdenkingen tot het uitbreiden van de stad, schreef Jan van Hout (een goede vriend van Dou) in 1607 dan ook dat landmeters wel goed moeten aangeven welk systeem ze gebruiken: “Mer als men de roede verdeelt aen tienen, 'twelc mr. lantmeters om 't geryf ende gemac willen gewoon zijn te gebruycken, zo bestaet een roede van tien grote of landtmeters voeten of hondert duymen of tien hondert greynen ende zo voorts bij tienen verdeelende ende nederloopende. Mer omme daerinne niet te doolen dient telcken tot onderscheyt daerbij gevoucht het woort gemeene of lantmeters of verdeelinge van twaelven of van tienen.” Dou houdt zich meestal aan deze taak. Op twee van de drie kaarten die hij vervaardigt voor de Voorstad staat een grafische schaalweergave die de roede verdeelt in tien delen en niet in twaalf.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter en facebook houden zij u op de hoogte.
Pieter-Jan de Vos
8 april 2022
Met dank aan Jan Dröge
Bronnen:
Kaart online
Rutte, R., Vannieuwenhuyze, B., en Van Mil, Y., 2018. Stedenatlas Jacob van Deventer: 226 stadsplattegronden uit 1545-1575 - schakels tussen verleden en heden’. Bussum.
Aten, D., Schevenhoven, P., De Bruin, J., Kroese, G., Manshanden, J. en Van Zwet, H., 2016. Dou: landmeters in Rijnland en Hollands Noorderkwartier 1600-1680, Leiden.
Sems, J., en Dou, J. P., 1620. Practijck des landmetens: leerende alle rechte ende kromzydige landen, bosschen, boomgaerden, ende andere velden meten, soo wel met behulp des quadrants, als sonder het selve. Ghedruckt tot Amsterdam, door Jan Jansz. op het Water, inde Pas-Caert. http://books.google.com/books?vid=KBNL:UBA000081533.