Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: Vluchtelingenopvang in Oegstgeest

Nederland heeft op dit moment te maken met een grote vluchtelingenstroom uit Oekraïne. In korte tijd proberen gemeenten onderdak te regelen voor deze mensen. Twee bijzondere archiefstukken uit Oegstgeest laten zien hoe dat bij twee eerdere oorlogen in zijn werk ging. 

Een compleet bevolkingsregister uit 1914 bevat veel gegevens van Belgische vluchtelingen uit de Eerste Wereldoorlog. Uit 1943 dateren stapels ingevulde formulieren met gegevens over huishoudens en aantal kamers. Het gevolg van een oproep van de burgemeester. Die wilde inwoners van het Haagse Benoordenhoutkwartier opvangen, omdat de Duitsers daar verdedigingswerken gingen aanleggen. 

In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. De Duitsers vielen België binnen met als doel Frankrijk in het noorden aan te vallen. Het gevolg was een enorme vluchtelingenstroom van ca. één miljoen Belgen naar Nederland. Limburg, Noord-Brabant en Zeeland vingen hen als eerste op. Vanwege het grote aantal moesten ook andere provincies vluchtelingen opnemen en deze verdelen over de verschillende gemeenten.

Bevolkingsregister van Belgische vluchtelingen
Ook de Leidse regio kreeg te maken met de opvang van Belgische vluchtelingen. Sporen hiervan vinden we terug in de diverse gemeentearchieven. Van Oegstgeest is zelfs een compleet bevolkingsregister van de Belgische vluchtelingen bewaard gebleven. Hierin staan hun namen, geboortedata en -plaatsen, woonplaatsen én aankomst- en vertrekdata. Zij kwamen met name uit Mechelen en Antwerpen en omgeving. Ongeveer 244 van hen arriveerden in Oegstgeest. De meesten kwamen op 11 oktober 1914 en bleven slechts kort, drie tot negen weken.

 Pagina uit het register van Belgische vluchtelingen uit 1914. Gemeentearchief Oegstgeest 1813-1930, inv.nr. 846.

Gezinnen en éénlingen
De vluchtelingen kregen onderdak in het oude raadhuis en in villa’s. We zien complete gezinnen zoals Jan Frans Constantijn Verrijke, zijn vrouw Maria Catharina Luijpaers en hun vier kinderen. Zij kwamen uit Berchem en werden op 11 oktober 1914 gehuisvest in het oude raadhuis. Op 31 oktober vertrokken ze weer naar België. Maar er kwamen ook éénlingen zoals de twaalfjarige Maria van der Velden uit Merxem. Zij kwam op 11 oktober en vertrok op 15 november.

 Detail van bovenstaande afbeelding met de vermelding van Maria van der Velden uit Merxem.

Oostenrijkse kinderen
Het register is tot en met 1923 bijgehouden. Naast Belgische vluchtelingen, vinden we er ook registraties van andere vreemdelingen, waaronder 23 Oostenrijkse kinderen. Zij kwamen in de jaren 1919 en 1920 vanuit Wenen naar Oegstgeest om bij verschillende gastgezinnen aan te sterken.

Opvang in de Tweede Wereldoorlog
Ook in de Tweede Wereldoorlog kreeg Nederland te maken met vluchtelingen. Het ging toen vooral om landgenoten. In het gemeentearchief van Oegstgeest berusten stapels ingevulde formulieren van inwoners naar aanleiding van een oproep van burgemeester O.L.J. Sikkens op 1 december 1943. Hij wilde geëvacueerden uit het Haagse Benoordenhoutkwartier opvangen. De Duitsers wilden daar allerlei verdedigingswerken aanleggen zoals bunkers en anti-tankwallen en -grachten.

 Dozen met formulieren ingevuld door inwoners van Oegstgeest naar aanleiding van de oproep van burgemeester Sikkens, 1943. Gemeentearchief Oegstgeest.

Formulieren met vragen
Sikkens wilde van zijn inwoners weten of zij ruimte hadden om deze mensen op te nemen. Hij vroeg naar de samenstelling van de huishoudens en het aantal kamers. De formulieren geven een aardig inkijkje in ieders privéleven. Voor wie niet wilde meewerken, zou de burgemeester zelf tot actie overgaan. Hij schreef: "Ik spreek echter het vertrouwen uit, dat ik hiertoe niet behoef over te gaan, doch dat op de medewerking van alle Oegstgeestenaren kan worden gerekend om landgenoten, die door oorlogsomstandigheden gedwongen zijn hun woning te verlaten, zo goed dit onder de gegeven omstandigheden mogelijk is, woningruimte te verschaffen."

 Oproep van burgemeester Sikkens van Oegstgeest tot het invullen van het formulier ten behoeve van opvang Haagse evacués. Gemeentearchief Oegstgeest.

Reacties op de oproep
De inwoners van Oegstgeest gaven massaal gehoor aan de oproep van hun burgemeester. Onder hen professor dr. B.G. Escher, geoloog en werkzaam bij uitgeverij N.V. Wereldbibliotheek te Amsterdam en wonende Dorpsstraat 15 (later 53). Hij gaf aan negen kamers te hebben waarvan één was verhuurd en twee al in gebruik genomen door evacués. Hij had ook één kamer nodig voor de uitoefening van zijn beroep. Hoogleraar J.P.B. Josselin de Jong wonende Dorpsstraat 31 (later 67) gaf aan zes kamers te hebben. Op de vraag of hij al evacués in huis had, gaf hij aan deze nog niet te hebben, maar al wel hierover in gesprek te zijn. Hij zou de uitkomst later laten weten.

 Een van de ingevulde formulieren. Gemeentearchief Oegstgeest.

Archief Oegstgeest
Sinds 1 januari 2022 beheert Erfgoed Leiden en Omstreken het archief van Oegstgeest. Dat bestaat uit het gemeentearchief en verschillende particuliere archieven. Openbare archiefstukken zijn in te zien in onze studiezaal.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze website, Twitter en Facebook houden zij u op de hoogte.

André van Noort
21 april 2022

kaart