Aan de ene kant weten we dat Leiden al sinds de bevrijding in 1574 herdenkt en viert. Meteen op zondag 3 oktober 1574 riep het stadsbestuur de bevolking op om naar de kerk te gaan. In 1575 gebeurde dat weer. Zo was de oudste traditie van 3 oktober geboren. In 1576 was er ook een parade van de schutters, de verdedigers van de stad. Het jaar daarop was er voor het eerst een jaarmarkt, een soort combinatie van een markt en een kermis. Daar is nog een affiche van. Dat affiche bleef bewaard omdat een klerk het later als kladpapier gebruikte voor de rekening van een maaltijd voor Willem van Oranje.

Kladrekening van het bezoek van Willem van Oranje aan de stad in 1581, op een affiche voor de jaarmarkt op 3 oktober 1577. Stadsarchief II inv.nr. 785.

Kortom: bijna meteen na het beleg bestond een aantal traditionele onderdelen van 3 oktober al: de herdenkingsdienst, de optocht, de markt en de kermis.
Aan de andere kant: een Leidenaar uit de 19e eeuw of uit de jaren ’50 zou zijn ogen uitkijken naar de manier waarop we nu vieren en herdenken.

UItreiking haring en witteboord aan de armen
In de 19e eeuw was de uitreiking aan de armen een belangrijk onderdeel van het feest. De eerste uitreiking door de 3 October Vereeniging zag er alleen wat anders uit dan nu. Mannen kregen bonnen voor bier en sigaren op de Pieterskerkgracht en vrouwen haring en wittebrood plus twee krentenbollen in de Waag. Tot na de oorlog hing er aan het halen van haring en wittebrood nog een geur van armoe. 

Uitreiking haring en wittebrood, tussen 1919-1923. PV_DIG20100004

De viering bevatte ook allerlei onderdelen die niet meer bestaan. Op het affiche uit 1889 noemt een vliegertentoonstelling, een harddraverij op de Hooigracht en een waterfeest.

 
Affiche 1889, Archief 3 October Vereeniging.

Dikke trui, de stijfselbaan, een rotting en de hosvlonder
In de jaren ’50 en ’60 droeg de Leidenaar op 3 oktober een dikke trui. Deze traditie is nu verdwenen, maar één dame houdt hem nog in ere: Joke van der Poel breide al meer dan vijftig 3-oktobertruien. In die tijd liep je aan het begin van de feestelijkheden op de ‘stijfselbaan’, de Steenstraat. Daar hoopte je een meisje tegen te komen om mee te nemen naar de kermis. De kermis zelf was op het Schuttersveld. Daar was het vaak modderig, maar voor het dansen was een speciale houten vloer: de hosvlonder. Jongeren tikten elkaar aan met een balletje aan een elastiek. En de heren droegen een rotting, een soort kleine wandelstok.

Advertentie Leidsch Dagblad 29 september 1927

Verdwenen eettradities
Etenswaren rond 3 oktober veranderen ook: haring, wittebrood en hutspot zijn ijzersterke klassiekers. Paling, druiven en banaan met slagroom op de markt verdwenen grotendeels. 
 
Druivenkraam op 3 oktobermarkt, 1990. Foto David Moyer, PV_1990_828

In de grote optocht lopen al meer dan 50 jaar geen militairen meer mee. Toen Leiden nog een garnizoensstad was, was dat heel gewoon. Dieren mogen, afgezien van de paarden, ook niet meer meelopen. De ideeën over dierenwelzijn zijn veranderd.

Optocht 3 oktober 1962, met militairen. Foto B.M.M. Jansen, PV_DIA20083328

Nieuwe tradities
Het verdwijnen van tradities is geen ramp. Nieuwe tradities nemen hun plaats in. Iedereen onder de 40 die in Leiden naar school ging maakte het minikoraal mee. De concerten in de Stadsgehoorzaal van begin 20e eeuw hebben sinds een paar jaar een moderne opvolger. Ooit werden de koraalliederen door een koor gezongen en luisterden de Leidenaren. Nu zingen duizenden Leidenaren de liederen zelf en is zelfs het oefenen al een traditie. De kermis is verplaatst, de optocht heeft een andere route, op de markt verkoopt men andere zaken dan 30 jaar geleden.

Eén traditie is echter al bijna 450 jaar springlevend: de herdenking en viering van Leidens Ontzet!

Ariela Netiv
29 september 2022

*foto in banner is van Jan Holvast gemaakt in1979 (NL-LdnRAL_PV_PV45091.4)