De naam De Zwarte Ruiter kwam van een stoombierbrouwerij met dezelfde naam uit Maastricht, eigendom van de firma J.H. Rutten. Die gaf in 1888 de opdracht tot de bouw van het café met twee bovenwoningen aan de Stationsweg in Leiden. Op deze plek stonden toen drie kleine huisjes.

Café Eigenzorg, Stationsweg 29, in 1981. Foto: Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken MO_0914_0017. Het pand is gebouwd in een stijl kenmerkend voor de periode ca. 1875-1900. Het is aangewezen als karakteristiek pand.

Café De Zwarte Ruiter
In de krantencollectie van Erfgoed Leiden en Omstreken is veel informatie over het café te vinden. Zo weten we wie het pand ontwierp: de Leidse architect W.F. van der Heijden. Op 15 juli 1888 opende café De Zwarte Ruiter. De uitbater, de heer C.J. Coster, schonk er bier van stoombierbrouwerij De Zwarte Ruiter uit Maastricht. Hij was daarvoor hoofdvertegenwoordiger voor Nederland van deze brouwerij. Het Leidsch Dagblad schrijft een dag later: “Het café, waarin een fraai, goedloopend biljart is geplaatst, ziet er zeer netjes uit; daarachter bevindt zich eene ruime veranda en eindelijk nog een flinke tuin met eenige gymnastiektoestellen.” Het café lag erg gunstig, dichtbij het net vernieuwde Leidse station uit 1879.

 Leidsch Dagblad 14 juli 1888, p. 4. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken. 

De kegelbaan
Een paar maanden na de opening van café De Zwarte Ruiter verschijnt er in het Leidsch Dagblad een nieuwe aankondiging van een opening, dit keer van een kegelbaan. Op een kadastrale kaart uit 1890 staat inderdaad een lange, smalle uitbouw getekend, aan de achterkant van het pand. Het uittreksel van het kadaster vermeldt voor dit perceel “huis, kegelbaan en erf’. Landmeter H.L.A. van Campen tekent de kegelbaan in 1899 ook op zijn kaart van Leiden.

 Leidsch Dagblad, 15 november 1888, p. 4. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.

 Detail kadastrale hulpkaart dienstjaar 1890, met de weergave van de nieuwbouw van café De Zwarte Ruiter uit 1888, op het nieuw gevormde perceel A.984. De kadastrale verwerking gebeurde vaak later dan de actuele gebeurtenis.

 Detail kadastrale hulpkaart dienstjaar 1889, met drie kleine huisjes. Deze zouden plaats maken voor de nieuwbouw van café De Zwarte Ruiter. De kadastrale verwerking gebeurde vaak later dan de actuele gebeurtenis.  

Een uitnodiging van kegelclub Kaatje Koekoek
We kunnen een beeld vormen van de kegelbaan door een in het archief van Erfgoed Leiden bewaard gebleven uitnodiging uit 1889 van de kegelclub Kaatje Koekoek. Op de uitnodiging staat een tekening van een houten kegelbaan en een groep gemoedelijke, bierdrinkende kegelaars. Aan het einde verbreedt de baan zich; daar staan de houten kegels opgesteld. Een ‘opzetter’ zet de kegels na elke worp weer op de goede plek en zorgt dat de kegelbal weer terug komt. Zo hoeven de heren kegelaars zich daar zelf niet om te bekommeren. De uitnodiging van Kaatje Koekoek vermeldt de naam van de opzetter van dat moment: H.C. van de Lee. Een houten schot aan het uiteinde van de baan voorkomt het doorschieten van de kegelbal. Langs de kant staan opstellingen voor het opbergen van de kegelballen.

 Convocatiebiljet van de kegelclub Kaatje Koekoek, 1889. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV65603.

Een internationaal kegeltoernooi en overlast
In 1892 is de kegelbaan van café De Zwarte Ruiter zelfs de plek van een internationaal kegeltoernooi, georganiseerd door Kegelvereeniging La Force. Ook veroorzaakte het gebruik van de kegelbaan soms overlast zoals gemeld in de Handelingen van de raad van 28 oktober 1897. Gemeenteraadslid A.J. van Hoeken meldt dat het kegelen in De Zwarte Ruiter (aan de Stationsweg) tot aan de Maredijk gehoord kan worden. Hij stelt: "Ik heb minder bezwaar tegen het rooien van de boomen, als wel tegen de oprichting van een kegelbaan. Zoo iets is toch voor de omwonenden een groote last door het geweld dat het kegelen veroorzaakt ( ...) Als voorbeeld noem ik het café 'De Zwarte Ruiter' op den Stationsweg. Wanneer het in de natuur stil is, kan ik bij mij aan den Marendijk het kegelen hooren."

 Handelingen van de Raad, 22 november 1892, p. 2. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.

Kegelbanen van Amicitia en op de Burcht
Het aanleggen van een kegelbaan in 1888 past in een tijd dat kegelen als ontspanning populair werd. Zo is de nog bestaande kegelbaan van Sociëteit Amicitia in 1897 gebouwd en stond er rond 1900 zelfs een kegelbaan op de burchtheuvel. Het Leidsch Dagblad van 30 december 1889 schrijft: "Naast het biljart, neemt tegenwoordig meer en meer ook het kegelspel in zwang toe. Dit blijkt niet alleen uit de kegelbanen, welke in den laatsten tijd door verschillende koffiehuishouders zijn opgericht geworden, maar thans ook uit de uitbreiding, welke de heer C.J Coster aan de zijne heeft moeten geven. (...)"
Het kadasterarchief noemt in ‘dienstjaar’ 1906 de sloop van de kegelbaan van De Zwarte Ruiter. Het gaat hier om een administratieve vermelding. Het betekent dat de baan in werkelijkheid zo’n één of twee jaar eerder moet zijn gesloopt.

 De nog in gebruik zijnde kegelbaan van Sociëteit Amicitia aan de Tweede Binnenvestgracht, 2010. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, Instagram, Twitter, Mastodon en Facebook houden zij u op de hoogte.

Edwin Orsel
22 december 2022

- - - 

Bronnen:
Erfgoed Leiden en Omstreken, beeldbank.
Erfgoed Leiden en Omstreken, krantenviewer.
Kadasterviewer; onder andere in te zien op de studiezaal van Erfgoed Leiden en Omstreken.