Recent kleurhistorisch onderzoek aan de poort van het Burchtterrein leverde een bijzondere ontdekking op. De trotse strijdende leeuw op die poort uit 1658 was ooit felrood. Niet voor niets: houding en kleur van het dier verwijzen naar de Hollandse leeuw die Leiden verdedigt. En is zo nog steeds te zien in het Leidse stadswapen. Ook een oude foto, bestekken en de analyse van een verfmonster tonen de rode ‘vermiljoen’ kleur aan.
De zogenaamde ‘voorpoort’ ligt aan het einde van de Nieuwstraat / Burgsteeg en geeft toegang tot het gebied bij de Leidse Burcht. Architect Pieter Post ontwierp de zandstenen poort in 1658, samen met de panden ernaast. Op de poort staat een strijdende leeuw met zwaard leunend op het Leidse stadswapen, een beeldhouwwerk van de beroemde Rombout Verhulst. De leeuw is nu geschilderd in een zandkleur.
De poort naar het terrein bij de Leidse Burcht. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken.
Ontwerptekening van de voorpoort met de flankerende panden door Pieter Post, 1658. Op de poort staat een ander stadswapen en in plaats van tekstplaten tekende Post hier wapenschilden. Er is geen sprake van rode verf, ook niet op de Leidse sleutels van het stadswapen. Post wilde op deze tekening met de kleuren waarschijnlijk vooral de te gebruiken materialen aangeven, zoals leien, baksteen, zandsteen en hout. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV18551.
Een geschilderde poort
De oudst bekende (zwartwit) foto van de poort uit eind 19de eeuw laat een donker gekleurde leeuw zien. In die tijd moet de leeuw, net als de zandstenen poortdelen en het ijzerwerk beschilderd zijn geweest. Rond 1900 werd de verf van de poort verwijderd. Men vond in die tijd dat de ‘zuivere bouwkunst’ zo beter tot zijn recht kwam. Het weer en vervuiling kregen daarna vat op de poort. Om hem te beschermen en weer netjes te maken, kwam de hele poort vanaf 1960-70 weer in de verf te staan. De kleurkeuze toen was alleen niet gebaseerd op kleuronderzoek.
Foto van de voorpoort, eind 19de eeuw. Maker onbekend. De donkere kleur van de leeuw geeft aan dat deze beschilderd moet zijn geweest. Dat zou rood kunnen zijn, die kleur oogt donker op een zwart-wit foto. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_GN005610.
Detail van foto boven.
Een rood verffragment
Uit het kleuronderzoek ter plaatse bleek helaas dat men rond 1900 wel héél goed zijn best gedaan had om de verf te verwijderen. Er leek onder de moderne verflagen niets ouds meer te vinden in de hoekjes en gaatjes van de poortonderdelen. Maar bij het bekijken van verfmonsters onder de microscoop ontdekten de onderzoekers een felrood verffragment. Het zat verstopt in de manen van de leeuw. Zou dit een inclusie, een bij de latere verfbeurt losgewoeld en opgenomen stukje oudere verf kunnen zijn?
Het verfmonster met het rode verffragment onder de microscoop. Foto: Iris Broersma, Erfgoedzorg.
Best fermiljoen rood
De kleuronderzoekers doken ook in het stadsarchief. Ze vonden daar kleuraanwijzingen in bestekken uit de 18de eeuw. Een verfbestek voor de poort uit 1775 noemt de kleur ‘best fermiljoen rood’ voor het stadswapen én de leeuw op de Burchtpoort. Voor de te vergulden onderdelen moest ‘best antimonie goud’ worden gebruikt, het ijzerwerk kreeg een zwarte kleur. Dit herhaalde zich in 1781. Een paar jaar later tekent steenhouwer en amateur-tekenaar Jacob Timmermans de poort. De leeuw lijkt daarop inderdaad rood.
Jacob Timmermans, de Nieuwstraat met zicht op de voorpoort, 1788, detail. De leeuw op de poort lijkt hier rood gekleurd. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, PV_PV18443.
Bijzonder gedetailleerd bleek het verfbestek uit 1797 voor het Herenlogement en het Gravensteen, dat ook aanwijzingen geeft voor de kleuren van de voorpoort. Het vraagt kleurproefjes op plankjes voor de kleur ‘steengrauw’ waarin het zandsteen van de poort moest worden geschilderd. Voor de leeuwen en de sleutels in het stadswapen werd –wederom- ‘fermiljoen’ voorgeschreven.
Onderzoek in het laboratorium
De archiefvermelding van het ‘beste fermiljoen’ bleek een buitenkans. Want het helderrode vermiljoen, gemaakt van het gesteente cinnaber, is kwikhoudend. Chemische analyse kan kwik aantonen. De kleuronderzoeker stuurde het verfmonster met het felrode fragmentje daarom naar een gespecialiseerd laboratorium. De uitslag van het chemisch onderzoek was onmiskenbaar: het rood betrof inderdaad kwikhoudend cinnaber-vermiljoen, aangelengd met wat rode loodoxide en ijzeroxide. Het peperdure vermiljoen werd, al dan niet stiekem, wel aangelengd met deze veel goedkopere alternatieven.
Het verffragmentje bleek inderdaad een inclusie van een oudere of oorspronkelijke verflaag. Van welke schilderbeurt precies, valt niet meer te zeggen. Het dateert in ieder geval van vóór de ‘kale’ periode van de poort. De leeuw op de poort moet dus in ieder geval vanaf 1775 tot waarschijnlijk ongeveer 1900 rood zijn geschilderd.
Foto van de voorpoort uit eind 19de eeuw. De poort is door de kleuronderzoeker ingekleurd om een impressie te geven van de ontdekte kleuren.
De herkomst van de rode leeuw
Toen Post de poort naar het Burchtterrein ontwierp, kwamen er meerdere versies van het Leidse stadswapen voor: een schild met de rode sleutels, geflankeerd of gedragen door een of twee leeuwen, met of zonder zwaard. Meestal waren die leeuwen rood gekleurd. Dat zien we bijvoorbeeld op een aantal kussens gebruikt door leden van de Vroedschap (de voorloper van de Leidse gemeenteraad) in de 17de eeuw.
Vroedschapkussen met een afbeelding van de rode leeuw die het wapen van Leiden verdedigt, eerste helft 17de eeuw. Collectie Museum De Lakenhal, inv.nr. 141-147.1
De rode leeuw is al terug te vinden in het middeleeuwse wapen van de Graven van Holland. Hij werd vervolgens overgenomen door de Provincie Holland. Leiden ging de Hollandse leeuw als schilddrager gebruiken. Zo komt hij voor op noodpenningen geslagen tijdens het Leids beleg (1574), als symbool van de strijd tegen de Spanjaarden. In 1658 kreeg de strijdende leeuw een plek op de nieuwe poort naar het Burchtterrein, met daaronder de spreuk Pugno Pro Patria: Ik vecht voor het Vaderland. We vermoeden dat de leeuw op dat moment al rood werd geschilderd.
Herstel historisch stadsbeeld
De aanleiding voor het kleuronderzoek is het geplande onderhoud en de restauratie van de Burchtpoort. De gemeente Leiden streeft er naar om historische kleuren terug te brengen in het stadsbeeld. Daarom liet Erfgoed Leiden en Omstreken onderzoeken wat de oorspronkelijke kleuren zijn geweest van de poort en dus ook van de leeuw.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter, mastodon, instagram en facebook houden zij u op de hoogte
Inger Groeneveld
9 februari 2023
Bronnen:
Rapport Kleuronderzoek: Erfgoedzorg (Karin van der Lem en Iris Broersma, e.a.), Voorpoort van de Burcht en Penshalpoorten, s.l., 2021.
Elske Gerritsen, Zeventiende-eeuwse architectuurtekeningen. De tekening in de ontwerp- en bouwpraktijk in de Nederlandse Republiek, Zwolle, 2006, p. 229-230)
Ed van de Vlist, De burcht van Leiden, Leiden 2001]
J.J. Terwen en Koen Ottenheym, Pieter Post (1608-1669) Architect, Zutphen 1993
.