In een brief van 19 mei 1658 schrijft de 20-jarige Leidenaar Jan Catheau, dat hij voor 1200 pond suiker verkocht is als ‘slaaf’. En dat hij nog vijf jaar moet ‘dienen’ op Barbados. Jan is bang dat hij door de koper en diens vrouw zal worden doodgeslagen. Daarom vraagt hij zijn Leidse leermeester om hulp. Jan was een Leidse wees, niet een uit Afrika geroofde persoon. Mogelijk verkocht zijn peetvader hem voor een vastgelegd aantal jaren. Door zijn brief weten we een beetje over het leven van een tot slaaf gemaakte, in zijn eigen woorden. Dat maakt het een bijzondere vondst.
De brief van Jan Catheau komt uit het archief van de Weeskamer: een afdeling van het stadsbestuur die het vermogen beheerde van minderjarige wezen. De weeskamer beheerde ook de goederen van Jan.
Adressering op de brief van Jan Catheau: "Desen brief salmen bestellen tot Laijden aen Jochem Rape hen wonende in de Bellowe stege regt tuegen over de huis draegster. Met vreint die got bewaert"
Verkocht als slaaf op Barbados
Jan is op een of andere manier terecht gekomen op Barbados en als ‘slaaf’ verkocht. Hij schrijft de brief aan Jochem Raapers in de Bouwenlouwensteeg. Jan spreekt hem aan als ‘meester’. Misschien is hij bij Jochem in de leer geweest als textielarbeider? De brief is meegegeven aan een vriend. Jan schrijft, vrij vertaald: “Ik laat u weten dat ik nu in Barbados ben en hier verkocht ben als slaaf. En ik moet nog wel 5 jaar dienen. Ik ben verkocht voor 1200 pond suiker. Ik ben met een kwade (=slechte) meester en een kwade vrouw. Ik geloof wel dat ik door hen beiden doodgeslagen zal zijn voordat mijn tijd op is. Daarom vraag ik, mijn lieve baas, om mijn peetvader en al mijn vrienden te vragen te helpen. Het is mijn peetvader die mij zo bedrogen heeft. Als u een brief terugschrijft stuur hem dan naar een stad genaamd de Brug (Bridgetown) op Barbados, naar Pieter Frijmans huis.”
Detail van de brief van Jan Catheau: " (...) Ende ick moet noch wel 5 jaer deinen. Ick ben hier verkoft om 1200 pond suiker. Ende ick ben met een quaede meester ende een quade frou. Ende ick gelooff wel dat ick tussen beijde doot geslagen sall wesen eer dat mijn tijt uijt is. Daerom bid ick u mijn lieve baes doet doch soo well als om mijn peet ende al mij freinden aen te spreken om mijn so veel assistente te doen als het mogelijck is (...)"
Slaaf of contractarbeider
Jan noemt zichzelf in de brief een slaaf, hoewel hij niet voor zijn hele leven verkocht is. Hij was eigenlijk een contractarbeider. Meestal ging het om een arm persoon die door zijn familie was verkocht voor een vast aantal jaren. Soms verkocht iemand ook zichzelf in ruil voor bijvoorbeeld de reis naar de West. In de dagelijkse praktijk maakte het niet veel uit. Het verschil was wel dat deze vorm van slavernij op een zeker moment eindigde. Ook nu komt deze constructie nog veel voor. Op Barbados kreeg een contractarbeider na vijf jaar zijn vrijheid terug. De ‘eigenaar’ kon het als straf wel verlengen. Velen stierven voordat ze vrij kwamen.
Meer over Jan Catheau in het stadsarchief
In het stadsarchief vonden we meer informatie over Jan Catheau. Hij werd in 1638 geboren als middelste zoon van Michelle l’Anglé en Phillippe Catheau, een Leidse wolkammer afkomstig uit Tourcoing, een stad in Frankrijk net ten noorden van Lille. Na de geboorte van het derde kind overleed Michelle. Op dat moment woonde het gezin aan de Zijdgracht in Leiden.
Jan werd al in 1644 onder voogdij gesteld door de Weeskamer. Naast zijn vader kreeg hij Balthasar en Jean Catheau als voogden, beiden ook wolkammers. In dat jaar erfde de zesjarige Jan de opbrengst van een kwart huis in Haarlem, via zijn grootmoeder van moederskant. Dit kapitaaltje moest beheerd worden door de Weeskamer. Jan was pas 20 jaar toen hij op Barbados als slaaf werd verkocht. Hoe en waarom hij op Barbados terecht was gekomen, vertelt het archief helaas niet.
Isaac Claesz. van Swanenburgh, ambacht wolkammen afgebeeld. Schets voor een gebrandschilderd raam van de Lakenhal, 1602, tekening in oostindische inkt. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
Barbados
Toen Jan zijn brief schreef, was Barbados een Engelse kolonie. Het aantal tot slaaf gemaakten werd er tussen 1640 en 1660 drie keer zo groot. In 1661 nam het parlement van Barbados, als eerste ter wereld, een wet aan om de omgang met tot slaaf gemaakten vast te leggen: An Act for Better Ordering and Governing of Negroes. De wet beschermde vooral de eigenaren. Tot slaaf gemaakten werden als eigendom beschouwd. Hij gold ook voor niet-zwarte tot slaaf gemaakten. De wet vond navolging in veel andere landen.
Kaart van Barbados met de tekst: 'A topographical description and admeasurement of the Yland of Barbados in the West Indyaes with the names of the seuerall plantaccons', uit Richard Ligon, A true and exact history of the island of Barbadoes, London 1657.
Twintig jaar in het buitenland
Jan vraagt in zijn brief Jochem Raapers om hulp. We weten niet of Jochem geprobeerd heeft Jan te helpen. Wat we wel weten is dat Jan er niet in slaagde om terug te komen naar Leiden. Op 23 april 1675 leggen de schepenen van Leiden een verklaring af in het Kwitantieboek van voljaarden (meerderjarigen). Susanna Catheau, de halfzus van Jan is meerderjarig geworden. Dat betekent dat het bezit aan haar kan worden overgedragen. Susanna meldt dan dat Jan al 20 jaar in het buitenland verblijft.
Meer is er over Jan in het Leidse archief niet te vinden. Zou hij doodgeslagen zijn door zijn ‘kwade’ eigenaren? Of is het hem gelukt vrij te komen en heeft hij elders in de wereld een plek gevonden? En wie bedoelt hij met zijn peetvader die hem bedrogen heeft? Misschien zijn voogd Jean Catheau die ook getuige was bij zijn doop? We zullen het nooit weten. Maar dankzij Jan weten we wel een heel klein beetje over het leven van een (tijdelijk) tot slaaf gemaakte, in zijn eigen woorden.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter, mastadon, instagram en facebook houden zij u op de hoogte.
Ariela Netiv met medewerking van Joris van Maanen
16 maart 2023