In de bollenvelden aan de Langevelderweg in Noordwijkerhout herinnert niets meer aan kasteel De Boekhorst. De laatste resten van het van oorsprong middeleeuwse kasteel verdwenen in 1897 onder de sloophamer. De precieze plek raakte in de vergetelheid. Archeologen hebben nu de goede locatie weten te vinden. Door de informatie op oude kaarten te combineren met de resultaten van grondradar-metingen.
Boudewijn van Northeke kreeg in 1272 een landgoed op deze plek in leen van graaf Floris V van Holland. Hij liet er waarschijnlijk een vierkante woontoren bouwen, het begin van kasteel De Boekhorst. Latere eigenaren breidden het kasteel uit. De oudste afbeeldingen dateren uit de 16de eeuw. Daarop zien we een brede gracht rond het kasteel, een poortgebouw en aan de westzijde een voorburcht.
Detail van de kaart van het kasteelterrein De Boekhorst van P. Bruijns uit 1587. Te zien zijn het kasteel met gracht, linksonder het poortgebouw en linksboven de voorburcht. De kasteeltuin ligt rechts.Collectie Nationaal Archief, inv.nr. VTH 2298.
Sloop van het kasteel
In 1743 is het kasteel gedeeltelijk gesloopt. Het terrein met de kasteelruïne is in 1785 verkocht. Het poortgebouw bleef langer staan: dat ging pas in 1897 tegen de vlakte. De precieze locatie raakte daarna in de vergetelheid.
Het kasteel op oude kaarten
Kasteel De Boekhorst moet iets ten westen van de Langevelderweg hebben gestaan, ongeveer ter hoogte van huisnummer 37c. Tegenwoordig is er aan het oppervlak niets meer dat herinnert aan het kasteel. De velden zijn in gebruik voor de bollenteelt en de perceelsgrenzen zijn veranderd. Met behulp van een aantal oude kaarten hebben historici H. Salman en A. Bader de locatie van het kasteel weten te achterhalen.
De belangrijkste kaart is die van P. Bruijns uit 1587. Op deze kaart staat het kasteelterrein maar ook een groot deel van de omgeving. De kaart lijkt heel gedetailleerd maar is niet maatvast en kan daardoor niet zo makkelijk over de huidige topografische kaart heen gelegd worden. Toch is hij belangrijk, want veel percelen en sloten op deze kaart bleven ook lang na de sloop van De Boekhorst onveranderd. Zo vinden we de percelen terug op de kadastrale minuut uit 1811. De kadastrale minuut is heel nauwkeurig ingemeten en kan vrij eenvoudig over recentere kaarten heen geprojecteerd worden. Met behulp van de twee kaarten kan de locatie van het kasteel dus redelijk nauwkeurig worden bepaald.
Topografische kaart uit 1877. De vierkante vorm van de kasteeltuin (zie pijl) is het enige dat nog over is gebleven (Bron: Wilbers 2021, p.16).
Luchtfoto uit 1944. Het kasteelterrein is volledig verdwenen en de perceelsgrenzen zijn aangepast op de grootschalige bollenteelt (bron: Wilbers 2021, p.18).
De ligging van kasteel De Boelhorst en de bijgebouwen, geprojecteerd op de huidige topografische kaart (bron: Wilbers 2021, p. 19)
Terrein van provinciaal belang
Door de provincie Zuid-Holland is De Boekhorst aangewezen tot terrein van provinciaal belang. Dit betekent dat er bij toekomstige ontwikkelingen extra aandacht moet zijn voor het behoud en onderzoek van de resten van het kasteel. Volgens de meest recente inzichten van de Stichting Kasteel Boekhorst (SKB) ligt dit provinciale attentiegebied echter niet op de goede plek. Met behulp van de historische kaarten beargumenteren zij dat het kasteel iets meer naar het noordoosten heeft gelegen.
Geofysisch onderzoek
In opdracht van Stichting Kasteel Boekhorst (SKB) hebben archeologen in 2020 een geofysisch onderzoek uitgevoerd. Geofysische onderzoekstechnieken maken gebruik van grondradar, (electro-)magnetische metingen en weerstandsonderzoek. Dit zijn technieken waarbij gezocht wordt naar verschillen in de bodem zonder dat er gegraven hoeft te worden. Bakstenen funderingen en oude grachten reageren op een andere manier op de signalen die vanaf het oppervlak de bodem in gezonden worden dan de gewone bodemsamenstelling van het terrein.
De meetapparatuur voor het grondradaronderzoek wordt met een quad over het oppervlak gesleept
De grondradarmetingen geven de verschillen in de bodem weer in donkere en lichte kleuren. Links: de metingen; rechts: de plattegrond van het kasteel geprojecteerd over de donkere vlekken op de radarkaart. (Bron: Wilbers 2021, p.23).
De vondst van het kasteel
De archeologen wisten met behulp van verschillende geofysische technieken een locatie aan te wijzen die sterk lijkt op de vorm van het kasteel. De donkere vlekken op afbeelding 6 (zie de witte pijlen) geven de plekken aan waar de bodem een andere samenstelling heeft dan de omgeving. Waarschijnlijk is dit de plek waar het kasteel heeft gestaan. De lichte zone er omheen is mogelijk de gracht die om het kasteel heen lag.
Een laatste check met grondboringen
Om zeker van hun zaak te zijn controleerden de archeologen alles nog eens met grondboringen. Op de plekken waar ze de kasteelgracht verwachtten, vonden ze tot een diepte van meer dan een meter humeuze zandlagen: grond die veel plantenresten bevat en daardoor een donkere kleur heeft. In die laag vonden de archeologen brokken veen, botresten, stukken rode en gele baksteen en stukken leisteen. Het gaat waarschijnlijk om puin dat na de sloop van het kasteel in de gracht terecht is gekomen. Op de plek waar de onderzoekers de muren van het kasteel verwachtten, vonden ze echter geen spoor van bouwpuin. Hieruit concludeerden ze dat de funderingen volledig verwijderd zijn. Dit is waarschijnlijk gebeurd in het begin van de 20e eeuw, toen het gebied in gebruik werd genomen voor de bollenteelt.
De nieuwe locatie
Het archeologisch onderzoek heeft bevestigd wat de Stichting Kasteel Boekhorst al dacht: kasteel De Boekhorst ligt niet in de door de provincie beschermde zone, maar net daarbuiten. Bij een actualisatie van de provinciale kaart zal de provincie dit aanpassen. De kans dat er veel resten van het kasteel in de bodem bewaard zijn gebleven is overigens klein. Het ziet er naar uit dat het kasteel grondig is gesloopt en dat alle funderingen zijn verwijderd. In de grachten kan nog wel bouwpuin en afval van het kasteel liggen.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, twitter , instagram en facebook houden zij u op de hoogte
Chrystel Brandenburgh
8 juni 2023
Bronnen
Elst, J. van der & M. Mommers, 2020: Kasteel de Boekhorst. Geschiedenis van een Hollands Pronkjuweel.
Wilbers, A.W.E., 2021: Archeologisch Inventariserend Veldonderzoek d.m.v. Geofysisch onderzoek Langevelderweg 37c, Noordwijkerhout. Kasteel De Boekhorst Gemeente Noordwijk, IDDS Archeologie rapport 2490.