Erfgoed Leiden en omstreken

Info

#VVDW: ‘Merkwaardige’ indeling Leidse huizen

Prachtig gedetailleerde plattegronden van woonhuizen uit de 17de eeuw zijn bij toeval ontdekt in het archief van de Historische Vereniging Oud Leiden (HVOL). Receptioniste Elly was bezig met het ontnieten van dit archief en attendeerde onze bouwhistorici op de bijzondere tekeningen. De commissie ‘het Leidsche woonhuis’, opgericht in 1943, beschrijft de 17de-eeuwse indeling als 'merkwaardig' en bijzonder. De commissieleden waarschuwden dat deze huisindeling verloren gaat door verbouwingen en bracht daarom de ontwikkeling van het Leidse woonhuis in kaart.

In het archief van de commissie zitten twee overzichtskaarten van Leidse huistypes. De ene ‘De ontwikkeling van het Leidsche Woonhuis', 'de grondvormen' is gedateerd ‘oct 1944’. De andere met de titel ‘de indeling van oude Leidse woonhuizen' is helaas niet gedateerd.

  
Overzichtskaart 'de ontwikkeling van het Leidse woonhuis' uit archief 0541 van Historische Vereniging Oud Leiden uit 1944

Verbeteringen in potlood op de kaart van 1944 zijn doorgevoerd op de andere kaart. Daarom is de kaart hieronder waarschijnlijk jonger. Het handschrift op de kaarten is afwijkend, zodat er sprake zal zijn van verschillende vervaardigers. Op de jongere kaart zijn het voorbeeld Klikstraat 13 en ‘plan Kret’ komen te vervallen, terwijl bovenaan het pand Kloksteeg 2 en het ‘Leidsch Wevershuis’ zijn toegevoegd.


‘De indeling van Leidse woonhuizen’, ongedateerd. Toegeschreven aan W.J. Kret, vermoedelijk 1948.

Wie is de maker van de kaarten?
Uit de archiefstukken en een publicatie kan worden afgeleid wie de tekenaar is van de jongere tekening. De bijschriften van de tekeningen gemaakt door W.J. Kret in een publicatie in De Gids uit 1949, zijn identiek aan die op de jongere overzichtstekening. De overzichtstekening ‘De indeling van oude Leidse woonhuizen'  zal dus getekend zijn door W.J. Kret. Mogelijk heeft Kret dit getekend op verzoek van Bicker Caarten, secretaris van de commissie ‘het Leidse Woonhuis', voor bij zijn artikel dat hij schreef in april 1948.

Architect en historicus Van Oerle
Het vermoeden bestaat dat de andere overzichtstekening uit 1944 van architect en historicus H.A. Van Oerle is. Dat sluit aan bij zijn belangstelling en de periode dat hij werkzaam was, maar ook omdat voor de tekening een oudere detailtekening is hergebruikt, zoals zichtbaar op de achterzijde. Dit is vaker waargenomen bij Van Oerle, onder andere in de ‘Concordantie tussen bevolkingsreg. 1581 Vetus, reg. 1585 en Oud Belastingboek 1601’ uit 1944, die hij samenstelde met E.W. Weegener. Van Oerle overleed in 1944 en heeft dus blijkbaar niet meer de mogelijkheid gehad om de tekening te publiceren of aan te passen.

Commissie “Het Leidsche Woonhuis”
De kaarten bevinden zich in het archief van de commissie “Het Leidsche Woonhuis", aangelegd door secretaris A. Bicker Caarten. De commissie van de historische vereniging wordt opgericht op 26 november 1943 en op 1 juni 1945 worden benoemd prof.mr. A.N. Molenaar als voorzitter en als leden notaris J.C. van Eck, penningmeester, mr. J. Slagter en A. Bicker Caarten, secretaris. In december 1945 wordt de commissie aangevuld met G. van der Mark.

Uit een donatieverzoekschrift van 16 januari 1946 wordt duidelijk waar de commissie voor in het leven is geroepen:

Er bestaan in Leiden nog enkele woonhuizen met een zeer merkwaardige indeeling, zeer gewoon in de 17e eeuw, thans uiterst schaarsch. Zij geven nog een goed beeld van de wijze, waarop men in vorige eeuwen woonde en die wij haast alleen kennen van schilderijen b.v. van Pieter de Hoogh. Wij denken hier aan de zg. wevershuisjes uit den bloeitijd der Leidsche lakennijverheid, huisjes die gelijkvloers een voorhuis bevatten, oorspronkelijk bestemd voor het ambacht en voorts een spiltrap, een “binnenkamer” en een plaatsje met “achterhuis”, waarboven de turfzolder.

Een ander oud type, veel zeldzamer nog, bevat over de geheele frontbreedte achter het voorhuis een lager gelegen “onderhuis” en daarboven gelegen “opkamer”. Beide vertrekken ontvangen aan de voorzijde licht door vensters in den wand, die ze scheiden van het voorhuis. Een dergelijke indeeling bevat het woonhuisje Kloksteeg 2. Ook sommige grachthuizen bezitten nog een historische indeeling...

Het een na het ander zijn de woonhuizen door vernieuwing of vertimmering verdwenen, maar voor het te laat is – en dat kan al spoedig zijn, als de bouwbedrijvigheid weer begint - wil het bestuur van ‘Oud Leiden’ een poging doen van elk type tenminste één pand aan te koopen om het voor de ondergang te behoeden en een stuk stadshistorie te redden. Om deze reden heeft het bestuur het fonds “Het Leidsche Woonhuis” ingesteld en een kleine Commissie in het leven geroepen om dit fonds te beheeren en het bestuur te adviseren over den aankoop van merkwaardige huizen, liefst van die, welke een gave voorgevel hebben of een voorgevel, welke door restauratie in behoorlijken staat is te brengen...

De eerste aankoop is Kloksteeg 2 op 1 januari 1946. Het pand wordt gerestaureerd onder leiding van G. van der Mark, technisch ambtenaar bij Gemeentewerken, die daarvoor op 27 mei 1947 toestemming krijgt van B&W Leiden. Hij is daarna ook verantwoordelijk voor het beheer van het pand.

Huizenonderzoek
De vondst van de kaarten staat in verbinding met het bouwhistorisch onderzoek wat bij Erfgoed Leiden wordt verricht. Voor een professioneel behoud en beheer van het Leidse gebouwde erfgoed is een gedegen kennis noodzakelijk. Daarbij behoort ook bouwhistorisch onderzoek van de vele historische woonhuizen die Leiden rijk is. De resultaten van dit onderzoek worden ook gedeeld, bijvoorbeeld in publicaties zoals het ‘Archeologische en Bouwhistorische jaaroverzicht’ in het jaarboekje van Oud Leiden. Maar ook op onze website, bijvoorbeeld over het woonhuis van Rembrandt.

Plattegrond van ‘standaard’ Leidse woonhuis
De plattegronden beschreven in een overzichtsartikel uit 2007 over het ‘standaard’ Leidse woonhuis uit de late 16de en 17de eeuw komen overeen met de net ontdekte 'merkwaardige' huisindeling en ontwikkeling. 

Het ‘standaard’ Leidse woonhuis uit de late 16de en 17de eeuw. Kelder en begane grond. (Edwin Orsel 2007)

Archief onderhouden en bewaren
De Historische Vereniging Oud Leiden heeft haar archief sinds 1966 bij Erfgoed Leiden en Omstreken onder gebracht. Deze stukken zijn in te zien via onze studiezaal. De medewerkers van Erfgoed Leiden zijn continu bezig met het minutieus doornemen van de archieven. Daarbij worden beschadigingen genoteerd of worden paperclips en nietjes verwijderd. Deze kunnen namelijk roestvlekken veroorzaken en dat is niet te bedoeling. De vondst van deze week werd gedaan door collega Elly Renema. Ze vond in archiefstukken van de historische vereniging deze prachtige overzichtskaarten van Leidse huizen.

Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij vertellen over bijzondere vondsten. Via deze site, twitter, instagram, mastodon en facebook houden zij u op de hoogte.

Elly Renema en Edwin Orsel

kaart