In het huidige Noorderkwartier ligt ‘Plan Noord’, de eerste naoorlogse uitbreidingswijk van Leiden. Erfgoed Leiden en Omstreken vond de ontwerptekeningen uit 1947-1948 in het archief van architect Bernard Buurman. Daar zitten ook tekeningen bij van de verschillende type woningen. Waaronder de eerste doorzonwoningen met een woonkamer die van voor- tot achtergevel loopt. Door de schaarste aan bouwmaterialen kon de wijk niet in één keer worden aangelegd. Hij kwam daarom tot stand in twee fasen. 75 jaar na de bouw van Plan Noord is deze wijk nog goed bewaard gebleven. Een klein deel wordt nu gesloopt om plaats te maken voor nieuwbouw.
Het Noorderkwartier ligt ten noorden van de Maresingel/Herensingel. De wijk wordt begrensd door de Gooimeerlaan en de Driemanschapskade in het westen, en de Kooilaan in het oosten. Een deel van dit Noorderkwartier ontstond vlak na de Tweede Wereldoorlog, in de periode van de Wederopbouw. Het werd het eerste naoorlogse woningbouwproject van Leiden en stond bekend als ‘Plan Noord’.
Kaart met in in het rood het Noorderkwartier; in geel de ontwikkeling van Buurman/Schutte; in oranje Plan Noord I en in paars Plan Noord II.
Luchtfoto met in oranje Plan Noord I en in paars Plan Noord II.
Aanpak van de woningnood
Kort na de Tweede Wereldoorlog werd de woningnood verklaard tot ‘volksvijand nummer één’. Maar de aanpak hiervan kwam traag op gang. De overheid gaf bij de toewijzing van materiaal, personeel en geld voorrang aan het herstel van infrastructuur en handel. Leiden komt in 1947 met een ambitieus plan op de tekentafel: Plan Noord. Goed voor maar liefst 1100 woningen. De uitvoering kwam tot stand door een samenwerking van drie grote woningbouwverenigingen: De Goede Woning, De Eendracht en Ons Belang. Voor de supervisie werd architect Bernard Buurman (1883-1951) aangetrokken. Hij had zijn pluimen reeds verdiend in Leiden, maar was niet verbonden aan een van deze bouwverenigingen.
Plan Noord I en II
Begin 1948 gingen de eerste heipalen de grond in. Maar het plan voor 1100 woningen bleek al snel te hoog gegrepen. Door stijgende grondprijzen werd onteigening van het gebied onbetaalbaar. Materiaalschaarste zorgde er ook voor dat het Ministerie van Wederopbouw gefaseerd toestemming gaf tot woningbouw en de levering van de benodigde bouwmaterialen. Om maar zo snel mogelijk te kunnen bouwen ontwierp Buurman eerst een plan voor 240 woningen: Plan Noord I. Het Rijk gaf toestemming tot het bouwen van 103 stuks. In de daaropvolgende jaren volgden nog eens 292 woningen: Plan Noord II.
Wijken in de wederopbouw
De wederopbouw is een belangrijke periode in Nederland. Ondanks de schaarste staat de periode ook bekend als een van optimisme en vernieuwing. In de bouw werden nieuwe materialen gebruikt. Rijen woningen en flats werden in stroken neergezet in een open, groene ruimte. Dus geen vooroorlogse gesloten woonblokken meer, waarbij woningen rond een binnenterrein liggen. En de stedenbouwers hielden rekening met het toenemende verkeer. Leiden Zuid-West, dat in de jaren 1950 op de tekentafels van architectenbureau Verhagen-Kuiper-Gouwetor verrees, is nog steeds een goed voorbeeld van zo’n wederopbouwwijk. Hoe zit dat met Plan Noord?
De opzet van Plan Noord
Het archief van Buurman bevat een tekening van het eerste ontwerpplan van Plan Noord. Het plan bestaat uit woningbouw, sporttereinen, kinderspeelplaatsen, speelweides, volkstuinen en industrie. Met de Kooilaan en de Willem de Zwijgerlaan als belangrijkste verkeersaders. Langs deze wegen liggen veel voorzieningen en openbaar groen. Dat laatste komt ook terug langs de Bernhardkade en de Julianakade.
“Stedenbouwkundig Ontwerp Plan Noord”. Uitbreidingsplan, B. Buurman Architect B.N.A. Leiden, januari-maart 1948. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, 0251A-244. Buurman heeft het ontwerp getekend, maar het is niet duidelijk of hij zelf ook het ontwerp bedacht.
Open bebouwing
De voor de wederopbouwperiode kenmerkende strokenbouw is nog niet echt toegepast in Plan Noord. Wel worden de bouwblokken al bewust meer opengewerkt. Over dit nieuwe idee debatteerde de gemeenteraad. Op de vraag of er ook geen huizen op de kopse kant gebouwd konden worden, antwoordde een raadslid: “Het gehele plan is gedacht met een open bebouwing. Wanneer men ieder blok ditchtmetselt met een kopbebouwing, krijgen de bewoners in hun achtertuin het gevoel van te zijn opgesloten. Voor en achter hen zien zij de gevels en links en rechts de kopbebouwingen. De achitect is uitgegaan van het denkbeeld, dat de bewoners in hun achtertuin iets van de wijde werel moeten kunnen zien. [...] Het is nu de bedoeling dat de wind er doorheen kan waaien en de bewoners in hun achtertuin de blik op een stukje groen richten.” Het verschil in benadering valt vooral op wanneer je het vergelijkt met de vooroorlogste sociale woningbouw - met wijken als de Kooi, of de door Buurman ontworpen ontwikkelingen in Transvaal of rond de Celebestraat.
De woningen van Plan Noord
Buurman ontwierp voor Plan Noord een aantal soorten woningen. Met mooie details zoals de gebogende overgangen tussen voorgevels en tuinmuren, de diamantvormige raampjes en de getoogde onder- en bovendorpes van de ramen. Een bijzondere vermelding verdienen de zeven winkelwoningen aan de Beatrixstraat.
Winkelwoningen aan de Beatrixkade. Foto: Erfgoed Leiden en Omstreken, 2023.
Bernard Buurman, ontwerptekening voor de winkelwoningen aan de Beatrixkade. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken.
In Plan Noord I ontwerpt Buurman huizen in zijn geliefde langwerpige gele baksteen, uitgevoerd in kettingverband en met een verdiepte voeg. De huizen in Plan Noord II kregen een goedkopere variant, een standaard roodbruine baksteen. Misschien is dit verschil te wijten aan materiaalschaarste. Het effect op de uitstraling van de architectuur is aanzienlijk. Of ligt er een andere oorzaak aan ten grondslag? Tijdens zijn werk voor Plan Noord I gaat Bernard Buurman een partnerschap aan met Thijs Schutte. Op basis van de signatuur van de tekeningen zal dit ergens hebben plaatsgevonden tussen juli en oktober 1947. Toch lijkt deze samenwerking niet zo’n grote invloed te hebben gehad op de ontwerpen.
Woningen aan de Julianakade uit Plan Noord II. Foto: Erfgoed Leiden en OMstreken, 2023.
Detail woningen Julianakade. Foto: J. Sambo, 2022.
Interieur van de woningen
De woningen van Plan Noord kregen op de begane grond een woonkamer, keuken en wc. Op de verdieping één grote en twee kleine slaapkamers, plus een douche. De grondgebonden woningen van Plan Noord I hebben één woonkamer die van voor- tot achtergevel loopt, een zogenaamde ’doorzonwoning’. Bij Plan Noord II is dit ontwerp weer vervangen voor een meer traditionele opzet met een voor- en achterkamer. Ook de voorzieningen in de huizen zijn nog vooroorlogs. Electra was voorbehouden voor het licht, gas om op te koken, en kolen voor verwarming. Alle huizen kregen een aansluiting op het duinwaterleidingnetwerk.
Bernard Buurman, aanzicht en plattegrond van de doorzonwoningen in Plan Noord I, mei-november 1947. Bestek 559, Blad 4. Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, 0251-249.
Bernard Buurman en M.P.Schutte, voorgevel en plattegrond van de meer traditionele woningen uit Plan Noord II”; Collectie Erfgoed Leiden en Omstreken, 0251A-244.
De wijk is nog goed bewaard gebleven. Alhoewel de kopse blokken aan de Willem de Zwijgerlaan worden gesloopt worden om plaats te maken voor nieuwbouw.
Vondst van de Week
Vondst van de week (#VVDW) is een rubriek van de erfgoedexperts van Erfgoed Leiden en Omstreken. Zij doen daarin verslag van opmerkelijke vondsten en ervaringen. Via deze site, Instagram, Twitter en Facebook houden zij u op de hoogte
Pieter-Jan de Vos
14 juli 2023